Στις 12 Σεπτεμβρίου 1980 στις τρεις τα ξημερώματα η Τουρ-κία ξύπνησε με τις ερπύστριες. Πρωτεργάτης της 12ης Σεπτεμβρίου ήταν ο αρχηγός του Γενικού Επιτελείου Κενάν Εβρέν, ο οποίος μαζί με τον αρχηγό Στρατού Νουρετίν Ερσίν, τον αρχηγό Αεροπορίας Ταχσίν Σαχίνκαγια, τον αρχηγό Ναυτικού Νεζάτ Τουμέρ και τον αρχηγό της Στρατοχωροφυλακής Σεντάτ Τζελασούν συγκρότησαν το Συμβούλιο Εθνικής Ασφαλείας. Ο Κενάν Εβρέν, ο οποίος προΐστατο του Συμβουλίου ανακηρύχθηκε αρχηγός του κράτους. Η επίδραση της 12ης Σεπτεμβρίου, η οποία σημάδεψε για αρκετές δεκαετίες το κοινωνικό και πολιτικό φάσμα της χώρας δεν μπορεί να γίνει κατανοητή εάν δεν αναφερθούμε επιγραμματικά στους λόγους που οδήγησαν στην επέμβαση του στρατού.
Πολιτικό και κοινωνικό χάος τη δεκαετία του ’70
Οι καθημερινές δολοφονίες πολιτικών, διανοουμένων, τα γεγονότα στην πόλη Καχραμανμαράς, τα οποία διήρκεσαν επτά ημέρες και οδήγησαν στον θάνατο 107 μέλη της θρησκευτικής ομάδας των Αλεβιτών, η λεηλασία άνω των 200 οικιών τους, οι καθημερινές συγκρούσεις μεταξύ δεξιών και αριστερών, με αποτέλεσμα ο αριθμός των νεκρών να αυξάνεται ραγδαία ημερησίως, δημιούργησαν ένα μεγάλο κενό ασφαλείας στη χώρα.
Επιπροσθέτως, υπήρξε αδυναμία της τουρκικής Εθνοσυνέλευσης να εκλέξει πρόεδρο Δημοκρατίας, όταν μάλιστα διενεργήθηκαν 124 ψηφοφορίες, η τελευταία δε ολίγον προ της 12ης Σεπτεμβρίου. Σημαντικό γεγονός που συνέβαλε στην επίσπευση της 12ης Σεπτεμβρίου ήταν αυτό που συνέβη με τη βραδιά «σωτηρίας της Ιερουσαλήμ», κατά την οποία οι παρευρεθέντες εμπόδισαν την ανάγνωση του εθνικού ύμνου, φωνάζοντας παράλληλα συνθήματα «ζήτω η σαρία». Η προαναφερθείσα αδυναμία εκλογής προέδρου της Δημοκρατίας έδειξε ότι η εκλογή δεν θα πραγματοποιείτο με δημοκρατικά μέσα. Για τους προαναφερθέντες λόγους ο Κενάν Εβρέν νομιμοποίησε την επέμβαση του στρατού.
Η οικονομία πριν από την 12η Σεπτεμβρίου βρισκόταν σε μεγάλη ύφεση. Το 1979 ο πληθωρισμός ανερχόταν σε 70% και το επόμενο έτος υπερέβη το 100%, ενώ η ραγδαία ανατίμηση βασικών αγαθών και η μεγάλη αύξηση της ανεργίας δημιούργησαν σοβαρά προβλήματα στην καθημερινότητα του Τούρκου πολίτη. Το βασικότερο όμως πρόβλημα που αντιμετώπιζε η Τουρκία ήταν η οικονομική εσωστρέφεια, που αποτέλεσε τροχοπέδη στο να ανοιχτεί στις διεθνείς αγορές. Αυτή την εσωστρέφεια προσπάθησε να «σπάσει» το τότε ανώτατο στέλεχος του Οργανισμού Κρατικού Σχεδιασμού, Τουργκούτ Οζάλ, ο οποίος με εντολή του πρωθυπουργού Σουλεϊμάν Ντεμιρέλ διαμόρφωσε ένα οικονομικό πρόγραμμα που ονομάστηκε «Οι αποφάσεις της 24ης Ιανουαρίου». Το εν λόγω πρόγραμμα καταρτίστηκε σε συνεργασία με το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και το βασικό του πνεύμα ήταν να εναρμονιστεί η τουρκική οικονομία, που είχε κρατικό χαρακτήρα, με τις διεθνείς αγορές και να λειτουργεί με βάση τους κανόνες της αγοράς. Κατ’ αυτόν τον τρόπο η Τουρκία άρχισε δειλά δειλά να υιοθετεί το μοντέλο του νεοφιλελευθερισμού και όπως τόνισε ο Οζάλ: «Το οικονομικό πρόγραμμα που εφαρμόζουμε είναι το ίδιο με του προέδρου Ρέιγκαν. Η μόνη διαφορά μας είναι ότι αρχίσαμε να το εφαρμόζουμε νωρίτερα».
Δραστικοί περιορισμοί πολιτικών δικαιωμάτων
Μόλις άρχισε να κυβερνάει, το καθεστώς της 12ης Σεπτεμβρίου έλαβε δραστικά μέτρα που επηρέασαν σε καθοριστικό βαθμό τον πολιτικό και κοινωνικό βίο της γείτονος. Μεταξύ αυτών ήταν η ανατροπή της κυβέρνησης του Σουλεϊμάν Ντεμιρέλ, αποφασίστηκε η άρση της ασυλίας των βουλευτών, όλα τα πολιτικά κόμματα απαγορεύτηκαν, οι πολιτικοί ηγέτες Σουλεϊμάν Ντεμιρέλ, Μπουλέντ Ετζεβίτ, Νετζμετίν Ερμπακάν και Αλπαρσλάν Τουρκές απομακρύνθηκαν από την Αγκυρα και τους επεβλήθη στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων, κηρύχθηκε κατάσταση εκτάκτου ανάγκης σε όλη τη χώρα και απαγόρευση κυκλοφορίας, ενώ πολλοί κρατικοί οργανισμοί τέθηκαν υπό τον έλεγχο του στρατού.
Μετά το βράδυ της 12ης Σεπτεμβρίου οι συγκρούσεις μεταξύ δεξιών και αριστερών έπαυσαν πλήρως και μάλιστα πολλοί αριστεροί και δεξιοί, κυρίως μέλη του εθνικιστικού κινήματος, κατηγορήθηκαν από το καθεστώς για αναρχία, ότι επιδιώκουν τη σαρία και για δραστηριότητες που έθεταν σε κίνδυνο την εθνική ασφάλεια της χώρας. Στο θέμα της οικονομίας το καθεστώς της 12ης Σεπτεμβρίου υιοθέτησε και εφάρμοσε απαρεγκλίτως τις αποφάσεις τις 24ης Ιανουαρίου. Το έτος 1981 ονομάστηκε έτος Ατατούρκ και διοργανώθηκαν εορταστικές εκδηλώσεις.
Ενα από τα παράδοξα εκείνης της περιόδου είναι ότι στο δημοψήφισμα που διενεργήθη στις 7 Νοεμβρίου 1982, ο Κενάν Εβρέν εξελέγη πρόεδρος του κράτους λαμβάνοντας 91,4% και έτσι έγινε ο πρώτος πρόεδρος Δημοκρατίας στην Τουρκία που εξελέγη απευθείας από τον λαό. Το επιχείρημα που χρησιμοποίησε ο Εβρέν ήταν ότι «αν δεν βγει το “ναι”, τότε θα επιστρέψουμε στο παρελθόν».
Αυτό όμως που έχει χαρακτηριστεί μαύρη σελίδα στην Ιστορία της Τουρκίας είναι οι συλλήψεις χιλιάδων αντιφρονούντων. Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία, 650.000 συνελήφθησαν, 230.000 δικάστηκαν στα στρατοδικεία, 1.683.000 παρακολουθούνταν από το καθεστώς, 171 άτομα πέθαναν από βασανιστήρια και 48 άτομα εκτελέστηκαν.
Οι μακροπρόθεσμες επιπτώσεις των μέτρων
Το καθεστώς της 12ης Σεπτεμβρίου κατάργησε τη μαντίλα. Πριν από το 1980 δεν υπήρχε νόμος που να την απαγορεύει. Με την ίδρυση της Τουρκικής Δημοκρατίας στο πνεύμα της γαλλικής κοσμικότητας, δεν υπήρχε νόμος που να απαγορεύει τη μαντίλα, διότι στον δημόσιο τομέα οι εργαζόμενες δεν τη φορούσαν. Τη δεκαετία του 1960 με την αύξηση των φοιτητριών με μαντίλα άρχισε να έρχεται το θέμα αυτό στην επιφάνεια. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η περίπτωση της Χατιτζέ Μπαμπατζάν, θείας του Αλί Μπαμπατζάν, ενός εκ των ηγετών της σημερινής αντιπολίτευσης στην Τουρκία, η οποία το 1967 παρακολούθησε μαθήματα στη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου της Αγκυρας. Λόγω του ότι φορούσε μαντίλα την απέβαλαν από τη σχολή. Το ίδιο έτος ενεγράφη σε άλλη σχολή του πανεπιστημίου και ολοκλήρωσε τις σπουδές της χωρίς κανένα πρόβλημα. Το 1978 η τότε κυβέρνηση του Λαϊκού Ρεπουμπλικανικού Κόμματος δημοσίευσε την υπ’ αριθμόν 52 εγκύκλιο, σύμφωνα με την οποία οι γυναίκες που εργάζονταν στο Δημόσιο, από τούδε και στο εξής θα προσέρχονταν στον χώρο εργασίας τους χωρίς μαντίλα. Η εγκύκλιος συμπεριλάμβανε και τους άνδρες, τονίζοντας ότι θα προσέρχονται στον χώρο εργασίας τους με γραβάτα και κοντά μαλλιά. Το 1980 το καθεστώς της 12ης Σεπτεμβρίου κατάργησε τη μαντίλα σε όλους τους δημόσιους χώρους.
Το καθεστώς της 12ης Σεπτεμβρίου ή η δικτατορία ή η επανάσταση ή η «επιχείρηση σημαία» είναι οι επίσημες ονομασίες που δίδονται για το νέο καθεστώς. Θα πρέπει να τονίσουμε ότι ανεξάρτητα από την κριτική που ασκείται, δεν πρέπει να παραβλεφθούν δύο πολύ σημαντικά γεγονότα: ότι στον οικονομικό τομέα έθεσε τις βάσεις ώστε να μπει η Τουρκία στο πνεύμα του νεοφιλελευθερισμού, στον πολιτικό δε τομέα έθεσε τις βάσεις για την ενίσχυση του ισλαμικού κινήματος κατά τις δεκαετίες που ακολούθησαν, αποδυναμώνοντας σε μεγάλο βαθμό την Αριστερά.
Ο κ. Χρήστος Τεάζης είναι αναπληρωτής καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Αγκυρας.
Επιμέλεια: Ευάνθης Χατζηβασιλείου
