Δεν ήταν εύκολη απόφαση. Ο Ντάνιελ Ελσμπεργκ, όμως, δεν μπορούσε να σιωπήσει. Είχε στην κατοχή του απόρρητα έγγραφα που αποδομούσαν την αμερικανική στρατηγική στο Βιετνάμ. Αποκάλυπταν ένοχα κρατικά μυστικά για έναν πόλεμο που συνεχιζόταν με αμείωτη ένταση, παρότι θεωρείτο από νωρίς χαμένη υπόθεση. Εάν δεν μοιραζόταν αυτή τη γνώση, δεν θα αναγκαζόταν να ζήσει για κάποιο διάστημα ως κυνηγημένος ούτε θα τον απειλούσαν με ποινή πολυετούς κάθειρξης για κατασκοπεία. Θα είχε, όμως, ήσυχη τη συνείδησή του;
Ο πρώην στρατιωτικός αναλυτής του ινστιτούτου RAND αποφάσισε να μη μείνει αδρανής. Ως μάρτυρας δημοσίου συμφέροντος διέρρευσε το 1971 σε εφημερίδες τα Pentagon Papers («Εγγραφα του Πενταγώνου»), τους 47 τόμους μιας μυστικής κρατικής έρευνας για την πορεία του πολέμου στο Βιετνάμ. Αυτή η πράξη δεν άλλαξε ριζικά μόνο τη δική του ζωή. Εδωσε ώθηση στο αντιπολεμικό κίνημα εκείνης της περιόδου, έθεσε τις βάσεις για τον μετέπειτα τερματισμό των στρατιωτικών επιχειρήσεων στο Βιετνάμ, αλλά και για την πολιτική κατάρρευση της κυβέρνησης του Ρίτσαρντ Νίξον. Την Παρασκευή 16 Ιουνίου ο Ελσμπεργκ πέθανε από καρκίνο στο πάγκρεας. Ηταν 92 ετών.
Πριν από 13 χρόνια είχαμε συναντηθεί για μια συνέντευξη στο λόμπι του ξενοδοχείου Warwick, στο Μανχάταν. Ηταν η εποχή που προωθούσε το υποψήφιο για Οσκαρ ντοκιμαντέρ «Ο πιο επικίνδυνος Αμερικανός» («The most dangerous man in America»), στο οποίο παρουσιαζόταν η ιστορία των Pentagon Papers και είχαν προηγηθεί τρεις μήνες επαφών και αναβολών μέχρι να καταφέρουμε να συντονιστούμε. Είχε γλυκό χαμόγελο και μελαγχολία στο βλέμμα. Εδειχνε κουρασμένος. Μου εξήγησε πόσο πολύ είχε πιεστεί μετά τις αποκαλύψεις. «Καταρρέει η εικόνα που είχες για ανθρώπους τους οποίους σεβόσουν και θαύμαζες. Οταν αποκαλύπτεις μυστικά, χάνεις τη δουλειά σου και βρίσκεσαι μόνος. Σε εγκαταλείπουν πολλοί φίλοι σου. Είναι σαν να ζεις εξόριστος στον τόπο σου», είχε πει.
Ο Ελσμπεργκ, μαζί με τον πρώην συνάδελφό του Αντονι Ρούσο και μέλη της οικογένειάς του, φωτοτύπησαν 7.000 σελίδες της απόρρητης έκθεσης για την αμερικανική παρουσία στο Βιετνάμ. Αρχικά επιχείρησε να κινηθεί εντός συστήματος. Προσέγγισε δύο Αμερικανούς γερουσιαστές για να τους αποκαλύψει τα έγγραφα. Η επιλογή του, όμως, αποδείχθηκε μάταιη. Επειτα επικοινώνησε με δημοσιογράφο των New York Times και σταδιακά, τον Ιούνιο του 1971, δημοσιεύθηκε ένα μέρος των εγγράφων. Η κυβέρνηση Νίξον επιχείρησε με δικαστική εντολή να μπλοκάρει τους New York Times, επικαλούμενη λόγους εθνικής ασφαλείας και τότε ο Ελσμπεργκ στράφηκε προς τη Washington Post και άλλα έντυπα για να μη σταματήσουν οι αποκαλύψεις. Η υπόθεση έφθασε μέχρι το ανώτατο δικαστήριο της χώρας το οποίο έκρινε ότι οι δημοσιεύσεις έπρεπε να συνεχιστούν.
Ο Λευκός Οίκος αποπειράθηκε με παράνομες πρακτικές να αποδομήσει τον Ελσμπεργκ. Η επιχείρηση συγκάλυψης και καταδίωξης του μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος ανατέθηκε στη νεοσύστατη ομάδα των «υδραυλικών». Διέρρηξαν το γραφείο του ψυχιάτρου του Ελσμπεργκ προσπαθώντας να βρουν στοιχεία που θα κλόνιζαν την αξιοπιστία του, χωρίς να εντοπίσουν όμως κάτι χρήσιμο. Ακολούθησε το 1972 η διάρρηξη των «υδραυλικών» στα γραφεία της δημοκρατικής εθνικής επιτροπής στο κτιριακό σύμπλεγμα Ουότεργκεϊτ, με σκοπό να τοποθετήσουν κοριούς. Η σύλληψη, όμως, των δραστών από την αστυνομία εξέθεσε την κατάχρηση εξουσίας και τις παράνομες μεθόδους του κυβερνητικού επιτελείου. Αυτή ήταν η αρχή του τέλους για τον Νίξον, που δεν θα μπορούσε άλλο να σταθεί υπό το βάρος των σκανδάλων και των αποκαλύψεων.
Μετά τις δημοσιεύσεις των «Εγγράφων του Πενταγώνου» το 1971, ο Ελσμπεργκ πέρασε μισό μήνα κρυμμένος προτού παραδοθεί στις Αρχές. Αντιμετώπιζε πιθανή ποινή κάθειρξης που θα ξεπερνούσε τα 100 χρόνια. Τελικά ο ομοσπονδιακός δικαστής που χειρίστηκε την υπόθεσή του αποφάσισε να αποσύρει τις κατηγορίες γιατί αποδείχθηκε ότι η κυβέρνηση είχε καταφύγει σε παράνομες ενέργειες, μεταξύ άλλων και σε παράνομη παρακολούθηση του τηλεφώνου του Ελσμπεργκ από το FBI.
«Οταν αποφάσισα να διαρρεύσω τα έγγραφα δεν ήμουν σίγουρος ότι η πράξη μου θα οδηγούσε στο τέλος του πολέμου», μου είχε πει σε εκείνη τη συνάντησή μας στη Νέα Υόρκη. «Το κουράγιο στο πεδίο της μάχης είναι κάτι το σύνηθες. Το κοινωνικό θάρρος όμως σπανίζει. Η χώρα μας απαιτεί να πάρουμε ένα όπλο στα χέρια και επιβραβεύει τους στρατιώτες με μετάλλια ανδρείας. Στην καθημερινότητα όμως κανείς δεν πρόκειται να σε στηρίξει όταν αποκαλύπτεις τα ένοχα μυστικά μιας επιχείρησης. Ακόμη κι αν με την πράξη σου προφυλάσσεις την κοινωνία. Στην περίπτωσή μου ήξερα τι να περιμένω. Δεν είχα την ψευδαίσθηση ότι θα με χειροκροτήσουν».
Κίνητρό του, όπως μου είχε περιγράψει, ήταν η ανάγκη να προστατέψει τον κόσμο. Γνώριζε, έχοντας πρόσβαση στη σχετική έκθεση, ότι ο πόλεμος στο Βιετνάμ θα συνεχιζόταν και θα γινόταν μεγαλύτερος και πιο αιματηρός, χωρίς κάποια πρόβλεψη για τερματισμό. Ηταν μια πληροφορία που δεν μπορούσε να κρατήσει μόνο για τον εαυτό του.
Ο Ελσμπεργκ γεννήθηκε στο Σικάγο το 1931 και σε ηλικία έξι ετών μετακόμισε με την οικογένειά του στο Ντιτρόιτ. Η μητέρα του ήλπιζε ότι κάποια ημέρα ο γιος της θα γινόταν επαγγελματίας πιανίστας. Το 1946 η αδερφή του και η μητέρα του σκοτώθηκαν σε τροχαίο, όταν ο πατέρας του αποκοιμήθηκε στο τιμόνι. Ο Ελσμπεργκ σπούδασε στις ΗΠΑ και τη Μεγάλη Βρετανία και είχε διδακτορικό στα Οικονομικά από το Χάρβαρντ.
Μετά τις αποκαλύψεις το 1971 έδινε ομιλίες σε συνέδρια και εκδηλώσεις. Επιχειρούσε να γνωρίσει και άλλους ανθρώπους που είχαν το σθένος να εκθέσουν δημόσια τις αυθαιρεσίες κρατικών λειτουργών ή μεγάλων επιχειρήσεων. Τον είχαν αποκαλέσει ως τον «πιο επικίνδυνο Αμερικανό», αλλά ο ίδιος δεν απέδιδε αυτόν τον χαρακτηρισμό μόνο στη διαρροή των «Εγγράφων του Πενταγώνου». «Αφού αποκάλυψα τα μυστικά τους, δεν σταμάτησα να μιλάω γι’ αυτά. Δεν απολογήθηκα ούτε εξαφανίστηκα. Δεν το μετάνιωσα», μου είχε πει. «Γύρισα την Αμερική και είπα στον κόσμο να αντιδράσει. Και αυτό, ναι, με κάνει τον πιο επικίνδυνο άνθρωπο».
