Από το 1992, ο Φράνσις Φουκουγιάμα καλείται συχνά να εξηγήσει γιατί η πρόβλεψή του περί οριστικής επικράτησης του μοντέλου της φιλελεύθερης δημοκρατίας, μετά την πτώση του κομμουνισμού, δοκιμάζεται από τα γεγονότα – από τους εσωτερικούς κλυδωνισμούς των δυτικών δημοκρατιών αλλά και από τη διαφαινόμενη επιτυχία αυταρχικών καθεστώτων, όπως η Κίνα. Η θεωρία του όμως δεν έχασε ποτέ τη σαγήνη της. Δεν έπαψε ποτέ να αποτελεί πεδίο αντιπαράθεσης για τη σύγχρονη πολιτική σκέψη.
Η «Κ» συζήτησε με τον Φουκουγιάμα για τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν τα αυταρχικά κράτη και τη «νομιμοποίησή» τους στον σύγχρονο κόσμο, τον πιθανό αντίκτυπο των νέων τεχνολογιών, όπως η τεχνητή νοημοσύνη, στις φιλελεύθερες δημοκρατίες, αλλά και την πιθανή επίδρασή τους στην ισχύ των ανελεύθερων καθεστώτων.
Σύμφωνα με τον Φουκουγιάμα, «υπάρχει μεγάλη ποικιλία αυταρχικών κρατών και τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν διαφέρουν το ένα από το άλλο. Αν κοιτάξετε τα δύο μεγάλα αυταρχικά κράτη, την Κίνα και τη Ρωσία, έχουν μερικά παρόμοια προβλήματα τα οποία αφορούν, μεταξύ άλλων, τη λήψη των αποφάσεων. Σε ένα αυταρχικό κράτος υπάρχει συγκέντρωση της εξουσίας σε ένα μόνο άτομο, π.χ. στον Βλαντιμίρ Πούτιν στην περίπτωση της Ρωσίας ή στον Σι Τζινπίνγκ στην Κίνα. Σε αυτά τα κράτη έχουν εξουδετερωθεί πολλά από τα θεσμικά αντίβαρα που υπάρχουν σε μια φιλελεύθερη δημοκρατία, τα οποία περιορίζουν την εξουσία του ηγεμόνα. Κατά συνέπεια, ο ηγέτης είναι σε θέση να λαμβάνει μόνος του αποφάσεις, οι οποίες δεν έχουν ελεγχθεί από άλλους ανθρώπους και δεν έχουν ευρεία υποστήριξη.
»Τον τελευταίο χρόνο είδαμε μερικά τέτοια παραδείγματα. Ενα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η απόφαση του Πούτιν να εισβάλει στην Ουκρανία, ενώ ένα δεύτερο ήταν η πολιτική μηδενικής COVID της Κίνας. Οπότε, υπάρχει λόγος για τον οποίο θέλουμε να περιορίσουμε την εξουσία οποιουδήποτε ατόμου σε ένα δημοκρατικό πολιτικό σύστημα, μέσα στο οποίο λαμβάνονται καλύτερες αποφάσεις.
»Ενα άλλο πρόβλημα έχει να κάνει με τη νομιμοποίηση των καθεστώτων. Πολλά αυταρχικά κράτη φαίνεται να είναι πολύ ισχυρά μέχρι τη στιγμή που καταρρέουν. Το Ιράν, για παράδειγμα, μετά τη δολοφονία της Μαχσά Αμινί (δολοφονήθηκε επειδή δεν φορούσε τη μαντίλα), είδε ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού του να απορρίπτει τη νομιμότητα της Ισλαμικής Δημοκρατίας στο σύνολό της. Δεν απορρίπτουν μια συγκεκριμένη πολιτική, αλλά θέλουν να φύγει το καθεστώς. Και παρόλο που κατάφεραν να κρατηθούν στην εξουσία, νομίζω ότι έχουν αποδυναμωθεί δραματικά από το γεγονός ότι οι γυναίκες δεν πιστεύουν σε αυτήν τη μορφή πατριαρχικής διακυβέρνησης.
»Αλλο ένα πρόβλημα που εντοπίζεται στα αυταρχικά καθεστώτα έχει να κάνει με τη διαδοχή. Σε πολλά εξ αυτών δεν υπάρχει σαφής μηχανισμός διαδοχής. Αυτό προκύπτει τώρα και με τον Πούτιν, διότι αν ο Πούτιν εκθρονιστεί, ή πεθάνει στη διάρκεια της θητείας του, ή χάσει με κάποιο τρόπο την εξουσία, δεν έχουμε ιδέα ποιος θα κυβερνήσει τη Ρωσία έπειτα από αυτόν. Και νομίζω ότι και οι ίδιοι οι Ρώσοι δεν έχουν ιδέα».
Κινούμαστε προς μια περίοδο που θα μπορείτε να κάνετε πλαστογραφίες προσώπων και να φτιάξετε βίντεο με πολιτικούς να λένε πράγματα που δεν είπαν ποτέ.
Μεταξύ των κυρίαρχων απόψεων στα έργα του καθηγητή Φουκουγιάμα είναι η θέση πως η φιλελεύθερη δημοκρατία είναι η απόλυτη μορφή διακυβέρνησης. Πώς εξηγεί όμως ο ίδιος την αστάθεια που ταλανίζει τα τελευταία χρόνια τις ισχυρότερες δημοκρατίες, όπως οι ΗΠΑ και το Ηνωμένο Βασίλειο, που μοιάζουν εγκλωβισμένες σε ένα σπιράλ διαδοχικών κρίσεων;
Οπως λέει, «βρισκόμαστε στη μέση μιας δημοκρατικής ύφεσης εδώ και σχεδόν 20 χρόνια. Ο οργανισμός Freedom House, που αξιολογεί κάθε χρόνο την ελευθερία στον κόσμο, έχει καταστήσει σαφές ότι τις τελευταίες δύο δεκαετίες η δημοκρατία έχει οπισθοχωρήσει. Επίσης, πρέπει να αξιολογήσει κανείς αυτά τα δεδομένα και ποιοτικά, καθώς οι δύο μεγαλύτερες δημοκρατίες του κόσμου, η Ινδία και οι Ηνωμένες Πολιτείες, έχουν επίσης ζήσει την άνοδο λαϊκιστών πολιτικών που έχουν υπονομεύσει το κράτος δικαίου. Οπότε διανύουμε μια περίοδο οπισθοδρόμησης αυτή τη στιγμή, η οποία είναι αρκετά διαφορετική από την κατάσταση που είδαμε όταν ο αριθμός των δημοκρατιών διευρυνόταν στα τέλη της δεκαετίας του 1980 και του 1990».
Η επιρροή της ΑΙ
«Θα ενισχύσουν τα νέα εργαλεία, όπως η τεχνητή νοημοσύνη, τα αυταρχικά καθεστώτα ή θα βοηθήσουν στον έλεγχό τους;» ρωτάμε τον καθηγητή Φουκουγιάμα. «Είναι αδύνατον να γνωρίζουμε», λέει. «Οταν το Διαδίκτυο έγινε για πρώτη φορά ευρέως διαθέσιμο τη δεκαετία του 1990, πιστεύαμε ότι η τεχνολογία θα ήταν πολύ ευεργετική για τη δημοκρατία, επειδή η πληροφορία είναι δύναμη. Το δεδομένο αυτό εξακολουθεί να ισχύει, καθώς το Διαδίκτυο ως εργαλείο κινητοποίησης είναι πολύ χρήσιμο. Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν προβλήματα επειδή οι αυταρχικοί παράγοντες έχουν καταλάβει πώς να χρησιμοποιούν το Διαδίκτυο. Η Κίνα χρησιμοποιεί το Διαδίκτυο για να παρακολουθεί τη συμπεριφορά των πολιτών της.
»Το μεγάλο ερώτημα που όλοι θέτουν αυτή τη στιγμή είναι ποια θα είναι η επίδραση της τεχνητής νοημοσύνης. Νομίζω ότι έχουμε ήδη δει κάποιες αρνητικές πλευρές της, επειδή επιτρέπει τη στοχευμένη διαφήμιση και τη χρήση δεδομένων για να προσεγγίσουμε τα άτομα και να χειραγωγήσουμε τη συμπεριφορά τους. Από την άλλη πλευρά, όμως, θα μπορούσε να οδηγήσει σε μεγάλη αποτελεσματικότητα, δηλαδή θα μπορούσε να λειτουργήσει συμπληρωματικά στις δεξιότητες που έχουν οι εργαζόμενοι και, επομένως, να αυξήσει την απασχόληση.
»Κινούμαστε προς μια περίοδο όπου μπορείτε να κάνετε πλαστογραφίες προσώπων (deepfakes) και στις οποίες μπορείτε να προσομοιώσετε βίντεο και φωτογραφίες ανθρώπων που μιλούν. Με αυτόν τον τρόπο μπορείτε να φτιάξετε βίντεο με πολιτικούς να λένε πράγματα που στην πραγματικότητα δεν είπαν ποτέ, ενώ τα επόμενα χρόνια αυτό θα γίνει όλο και πιο συνηθισμένο. Αυτό προφανώς θα υπονομεύσει σε μεγάλο βαθμό την εμπιστοσύνη των ανθρώπων σε οτιδήποτε βλέπουν ψηφιακά. Εχουμε ήδη δει μια διάβρωση της εμπιστοσύνης λόγω της ανόδου των κοινωνικών δικτύων και αυτό σαφώς είναι μειονέκτημα».
Οι αρχαίοι Ελληνες μας έμαθαν να αμφισβητούμε τα πάντα
Γνωρίζοντας πως ο καταξιωμένος Αμερικανός φιλόσοφος είναι θιασώτης της αρχαίας ελληνικής διανόησης, στρέψαμε τη συζήτησή μας στις διδαχές των αρχαίων Ελλήνων περί των θεμελίων των κρατών και του αντικτύπου της ελληνικής σκέψης στην πολιτική επιστήμη.
«Νομίζω ότι οι αρχαίοι Ελληνες μας δίδαξαν κάτι κατά τρόπο ευρύτερο από τη δημοκρατία. Καθιέρωσαν μια φιλοσοφική μέθοδο στην οποία είχατε ορθολογική αμφισβήτηση των πιο θεμελιωδών ζητημάτων που αντιμετωπίζουν τα ανθρώπινα όντα. Οπως, ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος να ζει κανείς; Ποια είναι η πιο δίκαιη μορφή διακυβέρνησης; Και, ξέρετε, η αρχαία Αθήνα είχε μια δημοκρατία πολύ νωρίς, και αυτό αποτέλεσε έμπνευση για τις μετέπειτα δημοκρατίες. Υπάρχει ένας πολύ ευρύτερος αντίκτυπος που είχαν οι αρχαίοι στην ίδια τη δυνατότητα του ορθολογικού διαλόγου που έθεσε τις βάσεις για τον σύγχρονο Διαφωτισμό, ο οποίος προέκυψε μετά την Αναγέννηση, στον οποίο συμπεριλήφθηκε η χρήση της φιλοσοφίας και της λογικής για την κατανόηση του κόσμου. Οπότε όλες αυτές είναι κρίσιμες συνεισφορές που έγιναν από τους αρχαίους Ελληνες».
Στο τέλος ο Φουκουγιάμα μάς αποχαιρέτησε με μια συμβουλή για τους νέους επιστήμονες που θα ήθελαν να ακολουθήσουν τα χνάρια του. Σύμφωνα με τον ίδιο, «τα πανεπιστήμια δεν δημιουργούν τα κατάλληλα κίνητρα για να σκεφτεί κανείς ευρέως για τα πράγματα. Αν θέλετε να γίνετε ακαδημαϊκός, πρέπει να επικεντρωθείτε στα πολύ στενά θέματα και να είστε πολύ μεθοδολογικός. Βέβαια, δεν είναι αυτός ο δρόμος που επέλεξα. Αλλά ήμουν τυχερός που μπόρεσα να κάνω αυτά που έκανα, εν μέρει λόγω της ιστορικής περιόδου στην οποία ζούσα και λόγω απλών ζητημάτων συγχρονισμού. Νομίζω όμως ότι είναι σημαντικό για τους νέους ανθρώπους να κατανοήσουν ότι πρέπει να σκέφτονται τόσο τα μεγάλα ζητήματα όσο και τις συγκεκριμένες δεξιότητες που θα χρησιμοποιήσουν καθώς θα ακολουθούν τη σταδιοδρομία τους, ενώ να μην ξεχάσουν πως η φιλελεύθερη εκπαίδευση παραμένει ο πυρήνας της βασικής εκπαίδευσης στις ανθρωπιστικές επιστήμες».
