«Η σφαγή είναι το πεπρωμένο των Εβραίων», είναι μία από τις διδαχές που μαθαίνει στο εβραϊκό σχολείο ο κεντρικός ήρωας στο βιβλίο του Τζόσουα Κοέν «Οι Νετανιάχου», το οποίο κυκλοφορεί αύριο από τις εκδόσεις Gutenberg και τιμήθηκε πέρυσι με το Πούλιτζερ Μυθοπλασίας. Ζητήματα όπως η θυματοποίηση και η αίσθηση του διαρκούς κατατρεγμού από τη μία και η ανάγκη για ενσωμάτωση παρά τον οικουμενικό αντισημιτισμό από την άλλη διατρέχουν το βιβλίο, μια διασταύρωση campus novel και καταιγιστικής σάτιρας. Η πλοκή βασίζεται σε ένα αληθινό περιστατικό, τη συνάντηση του κριτικού λογοτεχνίας Χάρολντ Μπλουμ με τον πατέρα του σημερινού πρωθυπουργού του Ισραήλ, Μπεν-Σιών Νετανιάχου, αναθεωρητή σιωνιστή, αποτυχημένο πολιτικό στο Ισραήλ και καθηγητή Ιστορίας στο αμερικανικό Πανεπιστήμιο Κορνέλ με ειδικότητα στη μεσαιωνική ιστορία της Ισπανίας.
Τη συνάντηση αφηγήθηκε ο ίδιος ο Μπλουμ λίγο πριν από τον θάνατό του στον Αμερικανό συγγραφέα, ο οποίος στη συνέχεια μελέτησε ενδελεχώς την οικογένεια Νετανιάχου: «Είναι μια τραγική φιγούρα ο Μπεν-Σιών Νετανιάχου», λέει ο Κοέν στην «Κ». «Εχει καλλιεργήσει μια αίσθηση ανωτερότητας. Του αρνούνται όμως τη δυνατότητα να συμμετάσχει στην οικοδόμηση του έθνους του. Ετσι φλέγεται από φιλοδοξία αλλά και οργή ταυτόχρονα. Κι αυτό τον καθιστά ενδιαφέροντα ήρωα. Τα λάθη είναι εύκολο να του συγχωρεθούν γιατί είναι άνθρωπος χωρίς ισχύ. Η ιδεολογία του, οι προκαταλήψεις του μπορούν δυνάμει να γίνουν εξαιρετικά τοξικές όταν υιοθετηθούν από κάποιον που διαθέτει πολιτική εξουσία. Εκείνος όμως είναι απλώς ένας άσημος πανεπιστημιακός που ζει στη μέση τού πουθενά, για τον οποίο ουδείς νοιάζεται. Γράφει για τον 15ο αιώνα και αυτό μου έδωσε την ευκαιρία να τον αξιοποιήσω ως κεντρικό ήρωα για να θέσω κάποια σημαντικά ζητήματα».
H θεωρία που ανέπτυξε ο πατέρας του σημερινού πρωθυπουργού του Ισραήλ είναι πως οι Μαράνος, οι Εβραίοι που υποκρίθηκαν ότι ασπάστηκαν τον χριστιανισμό για να ξεφύγουν από την Ιερά Εξέταση, το έκαναν για να ενσωματωθούν κοινωνικά. Παρ’ όλα αυτά συνέχισαν να διώκονται τον 15ο αιώνα εξαιτίας ενός γενικευμένου ρατσισμού και όχι για αμιγώς θρησκευτικούς λόγους, αφού η ισπανική μοναρχία άρχισε να περιγράφει τους Εβραίους όχι θρησκευτικά, αλλά φυλετικά, με βάση την αρχή της «καθαρότητας του αίματος». Η κριτική που του ασκήθηκε είναι πως περιέγραφε την ιστορία των Εβραίων ως μια ιστορία αλλεπάλληλων ολοκαυτωμάτων, μέσα από το πρίσμα του ναζιστικού Ολοκαυτώματος. Ηταν λοιπόν ο Μπέντζαμιν Νετανιάχου ο φορέας για την εφαρμογή των πατρικών απόψεων και φιλοδοξιών; «Ολοι είμαστε προϊόντα των γονιών μας. Ωστόσο κάποιοι επαναστατούν, διαμορφώνουν την προσωπικότητά τους σε αντίθεση με εκείνη των γονιών τους και άλλοι κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν, συνεχίζοντας ή επεκτείνοντας την προσωπικότητά τους. Και σε αυτήν την κατηγορία εμπίπτει σίγουρα ο Μπέντζαμιν Νετανιάχου».
Οι κίνδυνοι
Ο Κοέν δεν πιστεύει ότι ο Ισραηλινός πρωθυπουργός θα παραιτηθεί μετά το φιάσκο της κυβέρνησής του να προβλέψει και να αναχαιτίσει τις επιθέσεις της Χαμάς την 7η Οκτωβρίου. «Οχι. Είναι μεγάλη η διαφορά μεταξύ αποπομπής και παραίτησης. Σίγουρα υπάρχει η πιθανότητα μιας πρότασης μομφής. Δεν είμαι σίγουρος όμως πόση ενέργεια θα έχει για μια ακόμη αναμέτρηση. Είναι πολύ επικίνδυνο όταν συμβαίνουν ταυτόχρονα δύο πράγματα: όταν μια χώρα μάχεται για το δικαίωμα ύπαρξής της και μαζί καλείται να επιβεβαιώσει τη θεμελιώδη αρχή της ως ασφαλούς καταφυγίου για τους Εβραίους. Και αυτό γίνεται πολλαπλασιαστικά πιο επικίνδυνο όταν ο ηγέτης της χώρας αυτής χρειάζεται μια νίκη για να επιβιώσει πολιτικά και να αποκαταστήσει την υστεροφημία του. Τότε αντιμετωπίζει τον πόλεμο όχι ως μέσο εγγύησης της ασφάλειας των πολιτών ή ως όχημα για ένα νέο καθεστώς ασφάλειας, αλλά ως εργαλείο για να επανορθώσει τα λάθη του τις τελευταίες δύο δεκαετίες.
Ετσι καταλήγει να είναι ανίκανος να κρίνει τι είναι καλό για τη χώρα και τι είναι καλό για τον εαυτό του. Δυσκολεύεται να κάνει αυτόν τον διαχωρισμό. Γι’ αυτό ακριβώς μια παραίτηση εκ μέρους του θα ισοδυναμούσε με αυτοκτονία. Εχει τόσο ταυτιστεί με τη χώρα, ώστε τη στιγμή που θα αποσυρθεί από το αξίωμα θα είναι σαν να αποσύρεται κι από τη ζωή. Εναπόκειται στους ανθρώπους γύρω του να πάρουν το θάρρος να τον απομακρύνουν από τον θώκο. Υπάρχει ένα μεσσιανικό σύμπλεγμα, του σωτήρα, το οποίο κληρονόμησε από τον πατέρα του. Ο Μπεν-Σιών περιέγραφε τις ιστορικές συνθήκες, χωρίς να θέλει να σώσει κάποιον. Χρειάστηκε ο ναρκισσισμός του μεσαίου γιου για να πιστέψει ότι ο ίδιος μπορεί να λύσει το πρόβλημα το οποίο διέγνωσε ο πατέρας του».
«Είναι μια τραγική φιγούρα ο Μπεν-Σιών Νετανιάχου. Εχει καλλιεργήσει μια αίσθηση ανωτερότητας. Του αρνούνται όμως τη δυνατότητα να συμμετάσχει στην οικοδόμηση του έθνους του».
Η χρονική συγκυρία της ελληνικής μετάφρασης είναι ευαίσθητη και πολλά από τα συμπεράσματα του πατέρα Νετανιάχου, που αντιμετωπίζονται ειρωνικά από τον συγγραφέα, ηχούν υπό το φως των πρόσφατων επιθέσεων της Χαμάς αρκετά θεμιτά: ο φόβος της περικύκλωσης και του διαρκούς διωγμού, η εμμονή με την ασφάλεια και η καταφυγή στους ομόθρησκους. Ποιο είναι το σχόλιό του;
«Οι καταστροφολόγοι έχουν πάντα δίκιο. Αν επιλέξεις ως αποστολή να βλέπεις το χειρότερο, η υφήλιος δεν πρόκειται να σε διαψεύσει. Συμμερίζομαι τη θέση του ιστορικού Σάλο Μπάρον, ο οποίος απορρίπτει τη δακρύβρεχτη προσέγγιση της ιστορίας των Εβραίων. Είναι απλουστευτικό να υιοθετεί κανείς αυτήν την άποψη σε περιόδους σαν τη σημερινή. Είναι άλλωστε μια άποψη που αναπτύχθηκε πριν από τη δημιουργία του κράτους του Ισραήλ, πολύ πριν από το κίνημα του Σιωνισμού. Υπάρχουν πολλοί ιστορικοί που έχουν αυτήν τη ματιά στην ιστορία και ορισμένες από τις απόψεις τους τις βάζω στο βιβλίο ως λόγια του πατέρα Νετανιάχου. Είναι ωστόσο μια μεσαιωνική θεώρηση, προέρχεται από μια ιδέα πριν από τον Διαφωτισμό, που θέλει την ιστορία να είναι κυκλική και επαναλαμβανόμενη και δεν δίνει καμία ευκαιρία στην προοδευτική εξέλιξη της ιστορίας. Στον αντίποδα, η προοδευτική προσέγγιση θέλει κάθε γενιά να εξιλεώνεται για τις αμαρτίες των γονιών της και τον κόσμο να αποτελεί έναν αυτοβελτιούμενο μηχανισμό. Αυτή η αίσθηση ήταν τελείως ξένη στη μεσαιωνική κοσμοθεωρία και ειδικά όσον αφορά τους Εβραίους. Μια από τις βασικές συγκρούσεις στην εβραϊκή ιστοριογραφία είναι κατά πόσον πιστεύουμε σε αυτήν την κυκλική, επαναλαμβανόμενη ιστορία που μας αντιμετωπίζει ολοκληρωτικά σαν θύματα ή αν πιστεύουμε στην πιθανότητα μιας απελευθέρωσης και εξιλέωσης. Το κράτος του Ισραήλ ήταν κατά κάποιο τρόπο αυτό το βήμα διαφωτισμού, στο πλαίσιο του οποίου υποτίθεται πως δεν θα ήμασταν πια παγιδευμένοι σε αυτόν τον επαναληπτικό ιστορικό κύκλο. Κι όμως, τελικά μας καθήλωσε στο χαμηλότερο επίπεδο μεσαιωνικής κόλασης εδώ και 70 χρόνια. Αυτές είναι οι αλληλοσυγκρουόμενες απόψεις της ιστορίας που συνυπάρχουν».
Γιατί διάλεξε στο βιβλίο του ως γόη τον μεγαλύτερο γιο Νετανιάχου και όχι τον σημερινό πρωθυπουργό; «Μα ο Γιόνι είναι ο σέξι γιος, ο μεγαλύτερος! Ο Μπίμπι είναι ο μικρός, παχουλός. Δεν ξέρω αν ήταν συνειδητή επιλογή ή απλώς θέμα ηλικίας. Το βιβλίο μου έχει ήδη αρκετά προβλήματα, δεν χρειάζεται να προσθέσω την πρόκληση να κάνει έρωτα… ένα δεκάχρονο αγόρι», λέει γελώντας.
Η «ακύρωση»
Μπορεί κανείς να γελάει εις βάρος των Εβραίων σε περιόδους σαν κι αυτήν; «Δεν θα έπρεπε να υπάρχει πρόβλημα να αστειεύεται κανείς με οτιδήποτε, οποτεδήποτε. Είναι ο θεμέλιος λίθος του φιλελεύθερου πνεύματος. Αν κόψει κανείς την πρόσβαση σε αυτήν την αφετηριακή παραδοχή, τότε αρχίζει να χωλαίνει». Του παραθέτω παραδείγματα «ακύρωσης» όσων επικρίνουν ή δεν αντιμετωπίζουν με την πρέπουσα ευαισθησία τον ισραηλινό λαό και τους Εβραίους. «Δεν βλέπω την “ακύρωση” ως “ακύρωση”, αλλά ως εκστρατεία μάρκετινγκ ενός βιβλίου π.χ. που “χρηματοδοτείται” από το αγανακτισμένο πλήθος. Γιατί όταν πολιτιστικά προϊόντα “ακυρώνονται”, στην πραγματικότητα προσελκύουν μεγαλύτερη προσοχή (σ.σ. άρα εξασφαλίζουν δωρεάν προβολή). Πιστεύω ότι είναι γελοίο να συζητάμε γι’ αυτά τα φαινόμενα, όχι επειδή δεν τα θεωρώ σημαντικά. Αλλά δεν μπορούν να συγκριθούν με τον τρόμο να μπαίνει κάποιος στο σπίτι ενός θύματος, να το πυροβολεί στο κεφάλι, να το ξεκοιλιάζει και να σκορπά τα σωθικά του στο πάτωμα, να το αποκεφαλίζει με φτυάρι, όπως είδαμε σε κάποια από τα πρόσφατα βίντεο. Συγκριτικά με την τρομοκρατία η “ακύρωση” είναι απλώς ένδειξη μιας υγιούς, ακμάζουσας δημοκρατίας. Σε χώρες στις οποίες δεν λειτουργεί αυτή η υγιής δημοκρατία δεν μαθαίνουμε την “ακύρωση”. Οι άνθρωποι μια μέρα εξαφανίζονται. Οποτε ακούω ότι κάποιος “ακυρώθηκε” είμαι σίγουρος ότι δεν βρίσκεται σε κάποια μυστική φυλακή, κάπου. Αντίθετα, σε καθεστώτα στα οποία δεν υπάρχει περιθώριο αντιπαράθεσης δεν πληροφορούμαστε την “ακύρωση” κάποιου».
Τι ιδιαίτερο έχει η εβραϊκή οικογένεια, την οποία περιγράφει στο έργο του σαν ένα δωμάτιο με έλλειψη οξυγόνου; Η πνιγηρή αυτή ατμόσφαιρα «προέρχεται από ένα βαθύ κοινωνικό ταμπού κατά του διαζυγίου. Σε μια κουλτούρα στην οποία ο χωρισμός θεωρείται τέτοιο όνειδος, γάμοι –που δεν θα έπρεπε– συντηρούνται. Και κάπως έτσι δημιουργούνται ενδιαφέρουσες οικογένειες», λέει ο Κοέν όταν του επισημαίνω ότι σε πολλά σημεία το βιβλίο του θυμίζει (παλιά) ταινία του Γούντι Αλεν. Το βιβλίο απορρίφθηκε από είκοσι και πλέον εκδοτικούς οίκους και όταν τελικά κυκλοφόρησε απέσπασε το βραβείο Πούλιτζερ. Τι μας μαθαίνει αυτή η εκδοτική του περιπέτεια; Οτι «τίποτα δεν βγάζει νόημα. Στην προσωπική μου κοσμολογία υπάρχουν δύο θεοί που κυβερνούν το σύμπαν: το χάος και η βλακεία. Αρα, αν δεν υπηρετεί κανείς τον θεό του χάους, υπηρετεί εκείνον της βλακείας. Αυτό που έμαθα, λοιπόν, είναι να είμαι ευγενικός με αυτές τις δύο θεότητες».
Με κάτι από Ροθ
Τον χειμώνα του 1959, το Πανεπιστήμιο Κόρμπιν, ένα μυθιστορηματικό ισοδύναμο του Πανεπιστημίου Κορνέλ στην πολιτεία της Νέας Υόρκης, γίνεται το σκηνικό για την «Καταγραφή ενός μικρού και τελικά παντελώς αδιάφορου επεισοδίου στην ιστορία μιας πολύ γνωστής οικογένειας», όπως είναι ο υπότιτλος του βιβλίου «Οι Νετανιάχου» στα αγγλικά. Ο Ρούμπεν Μπλουμ, «Εβραίος ιστορικός αλλά όχι της ιστορίας των Εβραίων», όπως διευκρινίζεαται στο έργο, επιλέγεται να συμμετάσχει στην επιτροπή πρόσληψης του εξόριστου Ισραηλινού συναδέλφου του Μπεν-Σιών Νετανιάχου. Εκείνος εμφανίζεται για τη συνέντευξη συνοδευόμενος από την οικογένειά του, τους τρεις γιους του, Γιόνι, Μπίμπι και Ιντο, και τη σύζυγό του Τζίλα. Ο Μπλουμ υποχρεώνεται ανόρεχτα να φιλοξενήσει στο σπίτι του τη δυσλειτουργική οικογένεια, δίνοντας την ευκαιρία στον συγγραφέα να αφηγηθεί την ξεκαρδιστική αυτή συνύπαρξη δύο αταίριαστων κόσμων. Κριτικοί συγκρίνουν το έργο του Κοέν με εκείνον του Φίλιπ Ροθ, αποτίμηση στην οποία είχε συμφωνήσει κι ο ίδιος ο Χάρολντ Μπλουμ, που είχε κατατάξει το βιβλίο του «Οι μεταφορές του βασιλιά» δίπλα στο «Θέατρο του Σάμπαθ» (LARB, Αύγουστος 2018).
