Ιράν: «Αλλαγή φρουράς, αλλά όχι πολιτικής» – Ο «αόρατος» πρόεδρος και οι πιθανοί διάδοχοι

Δυστυχήματα συμβαίνουν πάντα και παντού, αλλά δεν είναι όλα της ίδιας βαρύτητας, επισημαίνει εύγλωττα στο The Atlantic ο Αράς Αζίζι (Arash Azizi), καθηγητής Ιστορίας και Πολιτικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο Κλέμσον των ΗΠΑ. 

Παρότι ο θάνατος του Ιρανού προέδρου Εμπραχίμ Ραΐσι και του υπουργού Εξωτερικών Χοσεΐν Αμιραμπντολαχιάν αποτελεί δραματική εξέλιξη σε μια κρίσιμη συγκυρία για την ευρύτερη Μέση Ανατολή, είναι αμφίβολο πως θα επηρεάσει σημαντικά την πορεία των πολλαπλών εστιών σύγκρουσης που μαίνονται αυτή τη στιγμή – με τη λήψη αποφάσεων στα ζητήματα εξωτερικής πολιτικής να εμπίπτει στις αρμοδιότητες του ανώτατου ηγέτη Αλί Χαμενεΐ. 

Στο θεοκρατικό κατεστημένο του Ιράν, που κυβερνάται από τον κλήρο και την κυβέρνηση, «ο πρόεδρος της Ισλαμικής Δημοκρατίας είναι αυτός που εφαρμόζει τις αποφάσεις, όχι αυτός που τις λαμβάνει. Οπότε, οι πολιτικές του Ιράν, οι θεμελιώδεις άξονες αυτών των πολιτικών, θα παραμείνουν οι ίδιες», εξηγεί ο Τζέισον Μπρόσκι, διευθυντής της ΜΚΟ UANI (United Against Nuclear Iran). 

«Το Ιράν δεν μοιάζει με χώρα όπου οι πρόεδροι πεθαίνουν τυχαία. Ωστόσο είναι μια χώρα στην οποία συμβαίνουν αεροπορικά δυστυχήματα λόγω της θλιβερής κατάστασης των υποδομών από τη διεθνή απομόνωση της Ισλαμικής Δημοκρατίας», εξηγεί ο Αζίζι. Επισημαίνει, δε, πως, όπως συνέβη και σε άλλες περιπτώσεις θανάτου υψηλών πολιτικών προσώπων σε αεροπορικά δυστυχήματα, οι υποψίες, οι εικασίες και –γιατί όχι- –οι θεωρίες συνωμοσίας προβάλλουν αναπόφευκτες.

«Ανεξαρτήτως αιτιών, οι θεωρίες για δόλο θα είναι διάχυτες στο εσωτερικό του καθεστώτος. Φιλόδοξα στοιχεία ίσως πιέσουν για να πάρουν το πλεονέκτημα, προκαλώντας αντιδράσεις από άλλα τμήματα του καθεστώτος. Προσδεθείτε», έγραφε σε ανάρτησή του στο Χ (πριν από την επιβεβαίωση του θανάτου Ραΐσι) ο Αφσόν Οστοβάρ, αναπληρωτής καθηγητής στη Naval Postgraduate School. 

Τελικά, ποιος θα επωφεληθεί πολιτικά από τον θάνατο του Ραΐσι; Θα πυροδοτήσει αυτή η απώλεια αλλαγή πολιτικής της Ισλαμικής Δημοκρατίας; Και τελικά τι θα σημάνει για το μέλλον του Ιράν; 

Ο «αόρατος» πρόεδρος 

Ο Ραΐσι ανήλθε στην προεδρία το 2021, «σε μια εκλογική αναμέτρηση που έμοιαζε ως η λιγότερο ανταγωνιστική στο Ιράν από το 1997», σχολιάζει ο Αζίζι. Οπως επισημαίνει, ο ανώτατος ηγέτης Αγιατολάχ Αλί Χαμενεΐ είχε φροντίσει να αποκλείσει όλους τους άλλους «σοβαρούς» υποψηφίους – από κεντρώους συντηρητικούς έως μεταρρυθμιστές, ακόμη και τον Μαχμούντ Αχμαντινετζάντ, ένα σκληροπυρηνικό πρώην πρόεδρο τον οποίο ο Χαμενεΐ άρχισε να βλέπει ως αντίπαλο.

Ο Ραΐσι φέρεται να επελέγη ακριβώς επειδή δεν συνιστούσε σοβαρή απειλή απέναντι στον Χαμενεΐ. «Στα προεκλογικά ντιμπέιτ του 2017 με τον Ρουχανί αποδείχτηκε χλιαρός. Η θητεία του από το 2021 και μετά μαρτυρά επίσης όχι μόνο την απόλυτη ανικανότητά του, αλλά και την πολιτική του ασημαντότητα. Κάποιοι τον αποκαλούν τον αόρατο πρόεδρο. Κατά τη διάρκεια του κινήματος “Γυναίκες, Ζωή, Ελευθερία”, το οποίο συγκλόνισε το Ιράν από το 2022 έως το 2023, λίγοι διαδηλωτές μπήκαν στον κόπο να φωνάξουν συνθήματα κατά του Ραΐσι, επειδή γνώριζαν πως η πραγματική εξουσία βρισκόταν αλλού», περιγράφει ο Αζίζι. 

Η ιδιότητα του Ραΐσι να ακολουθεί τη γραμμή του καθεστώτος ήταν αυτή που τον καθιστούσε όχι μόνο ασφαλή επιλογή για την προεδρία, αλλά και κορυφαίο υποψήφιο για τη διαδοχή του Χαμενεΐ ως ανώτατου ηγέτη. 

Οπως ορίζει το ιρανικό Σύνταγμα, αρχηγός κράτους μπορεί να γίνει μόνον ένας κληρικός με μακρά πολιτική εμπειρία. Ωστόσο, αυτή τη στιγμή, οι κληρικοί που διαθέτουν τις προϋποθέσεις του ιρανικού «job description» είτε έχουν πεθάνει είτε έχουν περιθωριοποιηθεί πολιτικά, μη συμμεριζόμενοι τη σκληροπυρηνική γραμμή της Τεχεράνης. 

Οπως παρατηρούν αναλυτές, ο Ραΐσι θα γινόταν ένας αδύναμος ανώτατος ηγέτης, αφήνοντας σε άλλους –στους Φρουρούς της Επανάστασης (IRGC) ή σε άλλα κέντρα εξουσίας– την άσκηση της πραγματικής εξουσίας. «Ποιος θα ήταν καλύτερος για μια τέτοια θέση από έναν άχρωμο yes-man;» διερωτάται ο Αζίζι. 

Στροφή προς το συντηρητικότερο

Ο θάνατος του Ραΐσι βάζει τέλος σε μια σύντομη εποχή μετασχηματισμού στην ιρανική πολιτική που απείλησε να φέρει τη Μέση Ανατολή στα πρόθυρα περιφερειακού πολέμου, αποτελώντας παράλληλα την αρχή του πολιτικού διαγκωνισμού για τη πλήρωση της θέσης του. 

Σε αντίθεση με τον προκάτοχό του, Χασάν Ρουχανί, που μετά τη νίκη του το 2017 επιδίωξε αρχικά την εκτόνωση με τη Δύση όσον αφορά το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν, προτού εντείνει τις επιθέσεις μέσω αντιπροσώπων, ο Ραΐσι, στα σχεδόν τρία χρόνια της εξουσίας του, έστρεψε την εσωτερική και την κοινωνική πολιτική της χώρας του προς το συντηρητικότερο, ενώ στην εξωτερική πολιτική παγίωσε με ακόμη πιο ξεκάθαρο τρόπο τον ανταγωνισμό με τις ΗΠΑ για την επιρροή στην περιοχή. 

Επί των ημερών του, το Ιράν επιτάχυνε τον εμπλουτισμό ουρανίου, επιβραδύνοντας τις διαπραγματεύσεις για το Κοινό Ολοκληρωμένο Σχέδιο Δράσης (Joint Comprehensive Plan of Action – JCPOA) – μετά την απόσυρση των ΗΠΑ από τη συμφωνία το 2018, τρία χρόνια πριν από την ανάληψη των καθηκόντων του. Ενίσχυσε τις περιφερειακές επιθέσεις μέσω πληρεξουσίων κατά των Ηνωμένων Πολιτειών και του Ισραήλ μετά την επίθεση της Χαμάς στο Ισραήλ τον Οκτώβριο του 2023, ενώ μόλις ένα μήνα πριν από τον θάνατό του εξαπέλυσε για πρώτη φορά απευθείας επίθεση με μη επανδρωμένα αεροσκάφη και πυραύλους κατά του Ισραήλ.

Σημειώνεται πως, προτού γίνει πρόεδρος, ως νεαρός εισαγγελέας ο Ραΐσι υπηρέτησε στην επιτροπή δίωξης του Ιράν, στις αποκαλούμενες «επιτροπές θανάτου», που ευθύνονταν για την εκτέλεση περίπου 5.000 αντιφρονούντων το 1988. Ο ίδιος είχε κατηγορηθεί για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας από τα Ηνωμένα Εθνη και του είχαν επιβληθεί κυρώσεις από το υπουργείο Οικονομικών των ΗΠΑ. Η ίδια σκληροπυρηνική προσέγγιση εφαρμόστηκε και στον θάνατο της 22χρονης Μαχσά Αμινί, τον Σεπτέμβριο του 2022, της νεαρής Ιρανής κουρδικής καταγωγής που πέθανε υπό κράτηση ενώ είχε συλληφθεί από την αστυνομία ηθών για παραβίαση του νόμου «περί χιτζάμπ και αγνότητας» – θάνατος που πυροδότησε πανεθνικές διαδηλώσεις και διεθνή κατακραυγή. 

Αλλαγή στις εσωτερικές ισορροπίες 

Παράλληλα, η πειθήνια πολιτική του στην επίσημη σκληροπυρηνική γραμμή έδωσε την ευκαιρία σε επίδοξους δελφίνους, του σκληρού πυρήνα της Τεχεράνης, να αυξήσουν την επιρροή τους σε βάρος των πιο μετριοπαθών συντηρητικών, όπως ο πρόεδρος του ιρανικού Κοινοβουλίου, Μοχάμαντ Μπακέρ Καλιμπάφ.

Κάποιοι από τους σκληροπυρηνικούς αυτούς, παρά το μεγάλο ποσοστό αποχής, τα πήγαν απροσδόκητα καλά στις βουλευτικές εκλογές του Μαρτίου, διεξάγοντας σκληρή εκστρατεία κατά του Καλιμπάφ – ο οποίος διέθετε την υποστήριξη των κυριότερων φιλοκαθεστωτικών συντηρητικών πολιτικών κομμάτων και πολλών παραρτημάτων του IRGC.

Οπως επισημαίνουν αναλυτές, για αυτούς τους λόγους ο θάνατος του Ραΐσι θα μπορούσε να αλλάξει την ισορροπία δυνάμεων μεταξύ των παρατάξεων της Ισλαμικής Δημοκρατίας.

Προσώρας, και σύμφωνα με το άρθρο 131 του ιρανικού Συντάγματος, καθήκοντα προέδρου αναλαμβάνει ο αντιπρόεδρος Μοχάμαντ Μοχμπέρ, μέχρι τις νέες εκλογές, εντός 50 ημερών, που καλείται να οργανώσει το αρμόδιο συμβούλιο – αποτελούμενο από τον Μοχμπέρ, τον Καλιμπάφ και τον επικεφαλής του δικαστικού σώματος Γκολάμ Χοσεΐν Μοχσενί. 

Σημειώνεται πως ο Μοχμπέρ είναι πρώην τραπεζίτης και πρώην αναπληρωτής κυβερνήτης της επαρχίας Χουζεστάν. Διετέλεσε πρώην επικεφαλής του Setad, ενός επενδυτικού ταμείου που συνδέεται με τον ανώτατο ηγέτη.

Η άμεση πρόκληση που θα κληθεί να αντιμετωπίσει θα είναι το να καταφέρει να συγκρατήσει το κύμα διαμαρτυριών στο εσωτερικό, και στο εξωτερικό να ελέγξει τις αξιώσεις πολλών για πιο σκληρή γραμμή απέναντι στη Δύση, αλλά και προσέγγιση άλλων δυνάμεων, όπως η Ρωσία και η Κίνα.

Διαγκωνισμός για εξουσία 

Ωστόσο, με τη θέση του προέδρου… να έχει χηρεύσει και προσεχώς διαθέσιμη και τις επιλογές για τη διαδοχή του 85χρονου Χαμενεΐ λιγοστές, το Ιράν ωθείται σε περαιτέρω πολιτική αναταραχή. 

Από τη μία, η φιλοδοξία του Καλιμπάφ για την προεδρία δεν είναι κάτι άγνωστο. Από το 2005 και μετά ο ίδιος έχει θέσει υποψηφιότητα αρκετές φορές. Περισσότερο τεχνοκράτης παρά ιδεολόγος, ο Καλιμπάφ ήταν διοικητής του IRGC κατά τη διάρκεια του πολέμου Ιράν – Ιράκ και ενδεχομένως θα εξασφαλίσει κάποια στήριξη από τις τάξεις του. Η μακρά θητεία του ως δημάρχου Τεχεράνης (2005-2017) σημαδεύτηκε τόσο από έναν βαθμό επάρκειας όσο και από αρκετή διαφθορά. 

«Το πρόβλημα του Καλιμπάφ είναι ότι το θέλει πάρα πολύ. Ολοι γνωρίζουν ότι έχει μηδενικές αρχές και θα κάνει τα πάντα για την εξουσία» ,εξομολογείται στον Αζίζι αξιωματούχος προσκείμενος στον πρώην πρόεδρο Ρουχανί. 

Από την άλλη, οι Φρουροί της Ισλαμικής Επανάστασης (IRGC), το μεγαλύτερο σώμα των ιρανικών ενόπλων δυνάμεων που ελέγχει μεγάλα τμήματα της οικονομίας της χώρας, θα μπορούσε επίσης να χρησιμοποιήσει την πολιτική αστάθεια για να ενισχύσει τον ρόλο του.

«Αυτό που έχει πραγματικά ενδιαφέρον είναι να δούμε αν το IRGC θα ολοκληρώσει ουσιαστικά ένα πραξικόπημα σε αργή κίνηση», σημειώνει ο Ντέιβιντ Ντε Ρος, καθηγητής στο Κέντρο Στρατηγικών Μελετών Εγγύς Ανατολής – Νότιας Ασίας του Πανεπιστημίου Εθνικής Αμυνας και απόστρατος συνταγματάρχης του αμερικανικού στρατού. 

Αυτό που περιπλέκει την υπόθεση είναι το γεγονός ότι ορισμένοι νυν και πρώην αξιωματούχοι του καθεστώτος που υποστηρίζουν τον Καλιμπάφ υποστηρίζουν επίσης και τον γιο του Χαμενεΐ, Μοτζταμπά, ως διάδοχο του πατέρα του στη θέση του Ανώτατου ηγέτη. 

Ο Μοτζταμπά Χαμενεΐ βρίσκεται εδώ και καιρό στο πολιτικό παρασκήνιο της χώρας του. Και παρότι λίγα είναι γνωστά για τη ζωή ή τις απόψεις του 54χρονου, θεωρείται ευρέως ως ένας σοβαρός υποψήφιος για το αξίωμα. Θα μπορούσε να υπάρξει ένα παζάρι μεταξύ Μοτζταμπά και Καλιμπάφ που να ανοίγει τον δρόμο προς την εξουσία και για τους δύο, εκτιμούν οι αναλυτές.  

«Οταν ο ιδρυτής της Ισλαμικής Δημοκρατίας, Αγιατολάχ Ρουχολάχ Χομεϊνί, πέθανε το 1989, ο Χαμενεΐ τον αντικατέστησε, μετά από άγραφη συμφωνία με τον επίσης κληρικό Ακμπάρ Χασεμί Ραφσαντζανί, ο οποίος στη συνέχεια ανέλαβε την προεδρία. Το Σύνταγμα άλλαξε άμεσα ώστε να δοθούν περισσότερες εξουσίες στον πρόεδρο. Ο Ραφσαντζανί θα μετάνιωνε όψιμα για εκείκη τη συμφωνία, καθώς παραγκωνίστηκε πολιτικά από τον Χαμενεΐ πριν πεθάνει, το 2017 – ένα θάνατο που πολλοί στο Ιράν θεωρούν ύποπτο. Θα μπορούσε αυτή η προειδοποιητική ιστορία να κάνει και τις δύο πλευρές επιφυλακτικές;» διερωτάται ο Αζάζι. 

Ο θάνατος Ραΐσι δεν θα αλλάξει την πολιτική του Ιράν

«Οι πρόωρες προεδρικές εκλογές οι πρόωρες προεδρικές εκλογές θα μπορούσαν να δώσουν την ευκαιρία στους ψηφοφόρους να επιστρέψουν στην πολιτική διαδικασία, με την αποχή στις βουλευτικές του Μαρτίου» και να δώσουν την επίφαση της δημοκρατίας (κι όχι και της κληρονομικής διαδοχής ή της διαδοχής μέσω κλίκας), σημειώνει ο Μοχάμαντ Αλί Σαμπανί, συντάκτης της ειδησεογραφικής ιστοσελίδας Amwaj.media με έδρα το Λονδίνο.

«Το σύστημα θα κάνει μια τεράστια επίδειξη του θανάτου (του Ραΐσι) και στη δέσμευση στις συνταγματικές διαδικασίες για να δείξει τη λειτουργικότητά του, αναζητώντας παράλληλα τον νέο υποψήφιο που θα μπορεί να διασφαλίσει την ενότητα των συντηρητικών και να παραμείνει αφοσιωμένος στον Χαμενεΐ», παρατηρεί ο δρ Σανάρ Βάκιλ, διευθυντής του προγράμματος για τη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική στη δεξαμενή σκέψης Chatham House.

Σε κάθε περίπτωση, ειδικοί εκτιμούν πως, ανεξαρτήτως διαδόχου, η στρατηγική που θα ακολουθηθεί από τον νέο πρόεδρο είναι απίθανο να αλλάξει, καθώς θεωρείται παγιωμένη στα ανώτερα κλιμάκια της πολιτικής και της κληρικής ηγεσίας του Ιράν.

«Με τον Ραΐσι ή χωρίς, το καθεστώς είναι αρκετά ικανοποιημένο με τον τρόπο που διαμορφώνεται η Μέση Ανατολή μετά την 7η Οκτωβρίου», σημειώνει ο Μπενάμ Μπεν Ταλεμπλού, ανώτερος συνεργάτης σε θέματα Ιράν στο Ιδρυμα για την Υπεράσπιση των Δημοκρατιών (FDD). «Είναι σε θέση να παραμείνει πιστό στο δόγμα του “θανάτου με χίλιες κοπές” (σ.σ. Death by a Thousand Cuts, τακτική της οποίας το ένα πλήγμα μπορεί να μην είναι αποτελεσματικό, αλλά το σωρευτικό της αποτέλεσμα μπορεί να προκαλέσει “θάνατο”) βάλλοντας απευθείας κατά των ΗΠΑ και του Ισραήλ μέσω αντιπροσώπων ή ακόμη και απευθείας, όπως στα αντίποινα που είδαμε τον Απρίλιο, και φαινομενικά κερδίζοντας τον γύρο». 

Επιπλέον, σύμφωνα με τους αναλυτές, επίσης απίθανη θεωρείται η ανάδειξη μιας φιλελεύθερης φιγούρας είτε στις πρόωρες εκλογές είτε στις προεδρικές εκλογές του 2025 στο Ιράν. 

Παρ’ όλα αυτά, όπως εκτιμούν, ο θάνατος του Ραΐσι θα μπορούσε να αναζωπυρώσει τα κινήματα διαμαρτυρίας που «κοχλάζουν» κάτω από τα ραντάρ της εξουσίας. 

«Αυτά τα κινήματα δεν έχουν πεθάνει. Λειτουργούν σε χαμηλό στρώμα, στην περιφέρεια – συνήθως απεργίες, εργατικά συνδικάτα, τέτοια πράγματα. Θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε μια πανεθνική θρυαλλίδα ή και σε ένα τίποτα. Αλλά το ζήτημα του ιρανικού κινήματος διαμαρτυρίας είναι πάντα θέμα του πότε και όχι του αν», καταλήγει ο Τεμπλούλου.

Πηγή: The Atlantic/Foreign Policy/The Times of Israel/Εurasia Review/Reuters/BBC