Την έντονη ανησυχία του για τις οικονομικές προοπτικές στο δεύτερο μισό της τρέχουσας δεκαετίας εκφράζει, μέσω της «Κ», ο διευθυντής του Iνστιτούτου Bruegel, Τζέρομιν Ζετελμάγερ. Ο κ. Ζετελμάγερ, που έχει διατελέσει υψηλόβαθμο στέλεχος του ΔΝΤ και του γερμανικού υπουργείου Οικονομίας, δηλώνει μάλιστα ότι αν δεν υπάρχει επιπλέον κοινή χρηματοδότηση για τις προτεραιότητες της Ε.Ε., «θα πρέπει να διαλέξουμε μεταξύ των (δημοσιονομικών) κανόνων και της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας».
– Ποια είναι η μεγαλύτερη οικονομική πρόκληση που θα αντιμετωπίσει η Ε.Ε. την ερχόμενη πενταετία;
– Η μεγαλύτερη πρόκληση είναι να αποτρέψει την κατάρρευση της Ουκρανίας, το οποίο έχει και μία οικονομική διάσταση – ίσως χρειαστεί να μπούμε σε λειτουργία πολεμικής οικονομίας. H υποκείμενη πρόκληση είναι να ξεφύγουμε από την αναιμική ανάπτυξη που βιώνουμε, σε συνθήκες δημοσιονομικής στενότητας και σε έναν κόσμο όπου ενισχύεται ο προστατευτισμός και οι τιμές της ενέργειας παραμένουν υψηλές. Επιδιώκουμε μεγαλύτερη οικονομική ασφάλεια και δυναμισμό, να αποτρέψουμε την πόλωση στις κοινωνίες μας και να εφαρμόσουμε πολύ μεγάλα προγράμματα δημόσιων επενδύσεων.
– Υπάρχει η πολιτική βούληση για τη μετατροπή της Ε.Ε. σε πολεμική οικονομία; Αν συνέβαινε κάτι τέτοιο, δεν θα σήμαινε σημαντική ενίσχυση της ανάπτυξης;
– Θα μπορούσε να βοηθήσει, ναι – ειδικά αν συνδυαστεί με σημαντική επέκταση της αμυντικής βιομηχανίας στην Ευρώπη. Οσο για την πολιτική βούληση, η ανησυχία μου είναι ότι θα προκύψει όταν είναι πλέον αργά – π.χ. αφού οι Ρώσοι καταλάβουν μερικές μεγάλες πόλεις. Από οικονομικής άποψης, η στροφή αυτή δεν θα είναι υπερβολικά δαπανηρή – θα μας κοστίσει μερικές ακόμα ποσοστιαίες μονάδες σε επιπλέον χρέος σε επίπεδο Ε.Ε. Θα είναι πιο φθηνό από την εμπειρία της πανδημίας.
– Τον Απρίλιο, ο Μάριο Ντράγκι δήλωσε ότι η Ευρώπη, για να παραμείνει ανταγωνιστική, πρέπει να υποστεί «ριζοσπαστικές αλλαγές», σε μια περίοδο που οι ΗΠΑ και η Κίνα παρακάμπτουν τους κανόνες του διεθνούς εμπορίου. Συμφωνείτε;
– Συμφωνώ, υπό την εξής έννοια –και αυτό θεωρώ ότι εννοούσε και ο Ντράγκι: δεν πρέπει η Ε.Ε. να υιοθετήσει πολιτικές προστατευτισμού σαν αυτές των ΗΠΑ και της Κίνας, να εγκαταλείψει το μοντέλο που την έχει ωφελήσει σημαντικά τα τελευταία 40 χρόνια. Νομίζω ότι αυτό που εννοούσε είναι ότι πρέπει να υπερβούμε αυτά που μας χωρίζουν, γιατί αλλιώς δεν θα επιβιώσουμε. Με αυτή την έννοια, παρότι οι αλλαγές θα είναι ριζοσπαστικές, η ιδέα που τις διέπει έχει τις απαρχές της στον Ζαν Μονέ. Πρόκειται για την κεντρική ιδέα στην οποία βασίστηκε η Ευρωπαϊκή Ενωση: ότι τα μέλη της, ατομικά, είναι πολύ μικρού μεγέθους και οικονομικά πολύ αναποτελεσματικά και ότι μία ενωμένη Ευρώπη θα είναι ενισχυμένη τόσο πολιτικά όσο και οικονομικά. Το όλο, με άλλα λόγια, είναι μεγαλύτερο από το άθροισμα των μερών. Αλλά για να πάρει σάρκα και οστά αυτή η ιδέα, πρέπει να την εφαρμόσουμε με πολύ μεγαλύτερη φιλοδοξία από ό,τι στο παρελθόν. Από αυτή την άποψη, το εγχείρημα θα ήταν ριζοσπαστικό.
Η μεγαλύτερη πρόκληση (για την Ευρωπαϊκή Ενωση) είναι να αποτρέψει την κατάρρευση της Ουκρανίας. H υποκείμενη πρόκληση είναι να ξεφύγουμε από την αναιμική ανάπτυξη που βιώνουμε, σε συνθήκες δημοσιονομικής στενότητας και σε έναν κόσμο όπου ενισχύεται ο προστατευτισμός και οι τιμές της ενέργειας παραμένουν υψηλές.
– Αναφερθήκατε στον προστατευτισμό. Ανησυχείτε ότι η Ε.Ε. θα υποκύψει στον πειρασμό αυτό στα επόμενα χρόνια, ιδίως αν επανεκλεγεί ο Ντόναλντ Τραμπ στις Ηνωμένες Πολιτείες;
– Η Ε.Ε. θα υποχρεωθεί σε κάποια εκδοχή αμυντικού προστατευτισμού – το βλέπουμε αυτό ήδη με τα ηλεκτρικά αυτοκίνητα. Είναι πολύ πιθανό να επιβληθούν κάποιοι δασμοί στα κινεζικά ηλεκτρικά αυτοκίνητα. Είναι επίσης πολύ πιθανό ότι θα είναι πολύ πιο χαμηλοί από αυτούς που πρόσφατα ανακοίνωσαν οι ΗΠΑ. Θα βρεθούμε πιθανότατα σε μια άβολη ενδιάμεση κατάσταση, όπου θα χρησιμοποιούμε τα ίδια εργαλεία αλλά παραμένοντας συνεπείς με τους κανόνες του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου.
Ορισμένοι θα πουν ότι αυτό δεν είναι αρκετά ριζοσπαστικό, ότι θα πρέπει ουσιαστικά να αντιγράψουμε τις ΗΠΑ. Διαφωνώ με αυτό, για δύο λόγους: πρώτον, είμαστε πολύ πιο εξαρτημένοι από το ανοιχτό, βασισμένο στους κανόνες εμπόριο από ό,τι οι Ηνωμένες Πολιτείες, άρα έχουμε ισχυρότερο συμφέρον να μείνουμε εντός του πλαισίου του ΠΟΕ. Η Ε.Ε. εισάγει ενδιάμεσα αγαθά και πρώτες ύλες σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό, οπότε μία πολιτική προστατευτισμού θα έπρεπε να περιλαμβάνει πολύ λεπτομερείς διαφοροποιήσεις ανά τύπο αγαθού. Αυτό είναι πολύ δύσκολο να γίνει, ειδικά αν η άλλη πλευρά αρχίσει να επιβάλλει κι αυτή δασμούς.
Δεύτερον, από πολιτική άποψη, θα είναι καλό να μην ταυτιστούμε με την Κίνα και τις Ηνωμένες Πολιτείες στα μάτια των αναπτυσσόμενων χωρών. Ολη η στρατηγική της Παγκόσμιας Πύλης (Global Gateway) βασίζεται στην ιδέα ότι, πέρα από τα έργα υποδομής που θα χρηματοδοτήσει, είναι μία πολιτική που ενδιαφέρεται περισσότερο για το μακροπρόθεσμο συμφέρον των εταίρων της Ε.Ε. από ό,τι η Κίνα και ότι θέλουμε να βοηθήσουμε τις χώρες αυτές να αναπτύξουν τη βιομηχανία τους, να δημιουργήσουν καλές θέσεις εργασίας κ.ο.κ. Αν η πολιτική της Ε.Ε. στο εμπόριο ακολουθήσει την αμερικανική λογική του επαναπατρισμού βιομηχανικών θέσεων εργασίας, αυτό θα τινάξει στον αέρα το μήνυμα αυτό.
– Απέναντι στην Κίνα, το νέο σύνθημα είναι «μείωση των κινδύνων, όχι αποσύνδεση» (de-risk, not decouple). Μπορεί η Ε.Ε. να το εφαρμόσει αυτό στην πράξη; Εχει μειωθεί η ικανότητα της Κίνας να ασκεί πολιτική «διαίρει και βασίλευε» στην Ευρώπη;
– Ξεκινώντας από το δεύτερο, θεωρώ ότι είναι διαχειρίσιμο, καθώς μεγάλο μέρος της νομοθεσίας μέσω της οποίας θα επιδιωχθεί αυτή η μείωση των κινδύνων έχει ήδη ψηφιστεί. Στο πλαίσιο αυτό εντάσσεται και ο μηχανισμός αποτροπής οικονομικού εξαναγκασμού, μία από τις σημαντικές επιτυχίες της Κομισιόν της Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, που ενεργοποιείται με ειδική πλειοψηφία στο Συμβούλιο της Ε.Ε.
Ενα κομμάτι, ειδικά σχετικό με την τεχνολογία και την εθνική ασφάλεια, επαφίεται περισσότερο στα κράτη-μέλη. Εκεί δεν θα έχουμε πλήρη ευθυγράμμιση. Θα υπάρχουν χώρες όπως η Ουγγαρία που θα κάνουν το δικό τους. Αλλά αν μεγάλες χώρες βρίσκονται σε κοινή γραμμή, το πρόβλημα δεν θα είναι μεγάλο.
Η βασική δυσκολία είναι ότι η μείωση κινδύνων σε επίπεδο ατομικών αγαθών είναι πολύ σύνθετη υπόθεση, γιατί δεν γνωρίζουμε πού ακριβώς βρίσκονται οι κίνδυνοι. Εδώ συνεπώς η προσέγγιση της Κομισιόν είναι κάπως αφελής. Δεν αρκεί να φτιάξεις μία λίστα προϊόντων όπου θεωρείς ότι είσαι ευάλωτος. Αντί να κοιτάξουμε ατομικά προϊόντα, πρέπει να πάμε σε μια ευρύτερη προσέγγιση διασφάλισης της ανθεκτικότητας, που συνδέεται με την ενιαία αγορά (σ.σ.: την εμβάθυνσή της). Αν και παραμένει συνετό να μειώσουμε την εξάρτηση στα προφανή πεδία: μικροτσίπ, ενέργεια, ζωτικές πρώτες ύλες.
Κατά τα άλλα, το πιο δύσκολο ερώτημα είναι αν είμαστε υπερβολικά συνδεδεμένοι με την κινεζική οικονομία. Η αίσθησή μου όμως είναι ότι, όπως κινούνται τα πράγματα, πολλές από αυτές τις διασυνδέσεις θα κοπούν. Το θέμα λοιπόν δεν είναι τόσο η ενότητα της Ε.Ε., όσο το αν θα καταφέρουμε να διασώσουμε το μεγαλύτερο μέρος των εμπορικών συναλλαγών με την Κίνα που μας ωφελεί, αλλά και να συνεχίσουμε να συνεργαζόμαστε σε μεγάλα ζητήματα όπως η κλιματική αλλαγή.
Βλέπω κι εγώ στην Ελλάδα ένα οικονομικό θαύμα
– Αναφερθήκατε νωρίτερα στο θέμα της δημοσιονομικής στενότητας. Πόσο ανησυχείτε για το ενδεχόμενο ασφυξίας στις οικονομίες της Ε.Ε. καθώς επιβάλλονται εκ νέου –έστω τροποποιημένοι– οι δημοσιονομικοί κανόνες, ενώ το 2026 τελειώνουν τα χρήματα του Ταμείου Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας;
– Ανησυχώ πολύ. Αν δεν θεσπίσουμε κάποιο διάδοχο εργαλείο του ΤΑΑ και δεν υπάρξει αύξηση του προϋπολογισμού της Ε.Ε., θα πρέπει να διαλέξουμε μεταξύ των κανόνων και της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας. Δεν νομίζω ότι μπορούμε να έχουμε και τα δύο.
– Ανταγωνιστικότητα της ευρωπαϊκής βιομηχανίας: η Ε.Ε. κατάφερε να απεξαρτηθεί εντυπωσιακά γρήγορα από το ρωσικό αέριο, αλλά η τιμή της βιομηχανικής ενέργειας στην Ευρώπη είναι πολλαπλάσια από την τιμή στις ΗΠΑ. Θα κλείσει αυτή η ψαλίδα στο δεύτερο μισό της δεκαετίας αυτής, επεκτείνεται η χρήση των ΑΠΕ; Τι άλλο μπορεί να κάνει η Ε.Ε. για να σταματήσει την αποβιομηχάνιση που βιώνει;
– Η κατάσταση πιστεύω ότι θα βελτιωθεί, ιδίως αν υπάρξει βαθύτερη ενοποίηση στην αγορά ηλεκτρισμού και καλύτερος συντονισμός των επενδύσεων στην καθαρή ενέργεια, συμπεριλαμβανομένης της πυρηνικής. Πέραν αυτού, υπάρχει η δυνατότητα για κάποια μορφή βιομηχανικής πολιτικής – αλλά όχι σε κλάδους όπου η κινεζική παραγωγή είναι πολύ φθηνότερη. Θα εστίαζα σε κλάδους όπου η Ε.Ε. είναι ήδη ανταγωνιστική, για να ενισχύσει τη θέση της.
Η αίσθησή μου είναι ότι πολλές από τις διασυνδέσεις (με την κινεζική οικονομία) θα κοπούν. Το θέμα δεν είναι τόσο η ενότητα της Ε.Ε., όσο το αν θα καταφέρουμε να διασώσουμε το μεγαλύτερο μέρος των εμπορικών συναλλαγών με την Κίνα που μας ωφελεί, αλλά και να συνεχίσουμε να συνεργαζόμαστε σε μεγάλα ζητήματα όπως η κλιματική αλλαγή.
Σε κλάδους όπως η καθαρή τεχνολογία, πάντως, θα αντιμετωπίσουμε δύσκολα διλήμματα. Από τη μία, φθηνές εισαγωγές τέτοιων προϊόντων διευκολύνουν την επίτευξη της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας, την οποία μόλις λέγαμε ότι η Ε.Ε. θα δυσκολευτεί να χρηματοδοτήσει. Από την άλλη, οι μαζικές εισαγωγές θα απειλήσουν την εγχώρια παραγωγή.
– Τι συμβαίνει με τη γερμανική οικονομία; Eχει γίνει ξανά ο μεγάλος ασθενής της Ευρώπης, όπως πριν από 25 χρόνια;
– Στα πάγια προβλήματα της γερμανικής οικονομίας –δημογραφικό, υπερ-ρυθμισμένο επιχειρηματικό περιβάλλον– ήλθε να προστεθεί το ενεργειακό σοκ. Δεν θα βιαζόμουν να προβλέψω ότι δεν θα συνέλθει από αυτό, αλλά αυτός είναι ο θεμελιώδης λόγος που δεινοπαθεί αυτή τη στιγμή.
– Και η Ελλάδα; Ο διεθνής Τύπος, που λίγα χρόνια πριν μιλούσε για μια διαλυμένα χώρα, τώρα μιλάει για το ελληνικό οικονομικό θαύμα. Ποια είναι η γνώμη σας; Είναι η ανάκαμψη διαρθρωτική ή κυρίως κυκλικού χαρακτήρα; Θα συνεχιστεί και στο δεύτερο μισό αυτής της δεκαετίας;
– Υπάρχει ένα στοιχείο κυκλικότητας, λόγω του μεγέθους της κατάρρευσης, αλλά θεωρώ ότι πρόκειται για διαρθρωτική ανάκαμψη. Τόσο οι μεταρρυθμίσεις του τρίτου προγράμματος διάσωσης όσο και αυτές που έχει εφαρμόσει η κυβέρνηση Μητσοτάκη, είναι πραγματικές. Η επάνοδος της ΔΕΗ, για παράδειγμα, είναι αξιοσημείωτη. Από καμένο χαρτί, πλέον σχεδιάζει την επέκτασή της στα Βαλκάνια. Το μόνο που με κάνει να διστάζω είναι ότι την έχουμε ξαναδεί αυτή την ταινία, τη δεκαετία του 2000. Η Ελλάδα αναπτυσσόταν ραγδαία, οι ελληνικές τράπεζες τα πήγαιναν πολύ καλά, είχαν παρουσία στα Βαλκάνια – και μετά…
Υπάρχει μία μεγάλη διαφορά: η δημοσιονομική διαχείριση σήμερα είναι πολύ καλύτερη και οι αριθμοί είναι πραγματικοί, όχι ψευδείς. Aρα η Ιστορία δεν πρόκειται να επαναληφθεί με τον ίδιο τρόπο. Παρ’ όλα αυτά, δεν πρέπει να εφησυχάζουμε. Γενικά, πάντως, θα έλεγα ότι ανήκω κατά τα 2/3 στο στρατόπεδο του οικονομικού θαύματος.
