Νεκταρία Σταμούλη
Ακούστε το άρθρο
Eνας θυμωμένος, λευκός, επιθετικός νέος με ξυρισμένο κεφάλι και ρατσιστικές απόψεις. Συνήθως αρνητής της κλιματικής αλλαγής. Μάλλον αντιεμβολιαστής. Ή ένας ηλικιωμένος υπερσυντηρητικός, ομοφοβικός άντρας, που γκρινιάζει για την παρακμή του δυτικού πολιτισμού. Αυτές είναι οι εικόνες που μας έρχονται στο μυαλό όταν σκεφτόμαστε ψηφοφόρους της σκληρής Δεξιάς. Ομως, οι ψηφοφόροι που, όπως όλα δείχνουν, θα δώσουν μεγάλη δύναμη στα κόμματα της άκρας Δεξιάς στο Ευρωκοινοβούλιο δεν υπακούουν πια στο στερεότυπο.
Δεν αποκλείεται μάλιστα, σύμφωνα με τις δημοσκοπήσεις, οι ευρωβουλευτές που θα εκλεγούν με τη στήριξη ακροδεξιών κομμάτων να υπερτερούν αριθμητικά αυτών του Ευρωπαϊκού Λαϊκού Κόμματος, και αυτό που τους εμποδίζει από το να είναι πρώτη δύναμη είναι η πολυδιάσπασή τους.
Η ψήφος σε αυτά τα κόμματα έρχεται πλέον από ποικίλα ακροατήρια: από τους νέους, τους αγρότες, ακόμη και τους μετανάστες. Ερχεται από όλες τις κοινωνικές τάξεις, τις ηλικίες και το μορφωτικό υπόβαθρο.
Ηδη στις κυβερνήσεις έξι εκ των 27 χωρών της Ευρωπαϊκής Ενωσης μετέχουν κόμματα με θέσεις που παραδοσιακά θεωρούνται ακροδεξιές, ενώ σύντομα σε αυτές θα προστεθεί η Ολλανδία με την κυβέρνηση του Γκερτ Βίλντερς. Στη Γαλλία, αν και μια ισχυρή επίδοση του Εθνικού Συναγερμού (RN) της Μαρίν Λεπέν δεν φέρνει άμεση ανατροπή στο Μέγαρο των Ηλυσίων, η κάλπη των ευρωεκλογών θεωρείται βαρόμετρο ενόψει των προεδρικών εκλογών του 2027.
Στην Πορτογαλία, η άνοδος της Ακροδεξιάς με το Chega («Αρκετά») συμπίπτει με τη χρονιά που η χώρα συμπληρώνει 50 χρόνια από την Επανάσταση των Γαρυφάλλων και το τέλος της δικτατορίας. Στην Ισπανία, το νεοφασιστικό Vox βρίσκεται επίσης σε ανοδική τροχιά, οργανώνοντας στο τέλος Μαΐου μεγάλη εκδήλωση στη Μαδρίτη, όπου φιλοξένησε ακροδεξιούς ηγέτες από όλη την Ευρώπη.
Ψήφος διαμαρτυρίας
Κοινός παρονομαστής των ψηφοφόρων που θα επιλέξουν να ρίξουν στην κάλπη κάποιο από αυτά τα ψηφοδέλτια δεν είναι πια τόσο η ιδεολογία, όσο η επιθυμία να εκφράσουν τη βαθιά δυσαρέσκειά τους για την ποιότητα ζωής τους, την έλλειψη κοινωνικού κράτους, την αύξηση του κόστους κατοικίας και την πεποίθηση πως οι υπάρχουσες καθιερωμένες ελίτ δεν τους ακούν πραγματικά, ούτε παίρνουν στα σοβαρά τις ανησυχίες τους.
Οπως τονίζει ο Γιώργος Σαμαράς, επίκουρος καθηγητής Δημόσιας Πολιτικής στο King’s College, οι ψηφοφόροι και οι ανάγκες τους δεν έχουν αλλάξει σχεδόν καθόλου τα τελευταία 20-25 χρόνια.
«Αυτό που συμβαίνει είναι ένα λεγόμενο “snowball effect”, όπως το χαρακτηρίζει και ο Ματάις Ρόουνταϊν. Κεντροδεξιά και ακροδεξιά κόμματα κατρακυλούν σε όλο και πιο εξτρεμιστικές θέσεις, τραβώντας μαζί τους σαν χιονοστιβάδα πολλούς ψηφοφόρους που ριζοσπαστικοποιούνται».
Τι μεσολάβησε, όμως, από τις προηγούμενες ευρωεκλογές; Μια σειρά από κρίσεις όλων των ειδών: πανδημία, προσφυγικό, πληθωρισμός και ακρίβεια, αλλά και δύο πόλεμοι.
«Ολες αυτές οι κρίσεις συνθέτουν ένα μωσαϊκό διαρκούς αβεβαιότητας, οικονομικής, πολιτισμικής και πολιτικής ανασφάλειας, που όλες μαζί βιώνονται σαν οντολογική απειλή», περιγράφει η Λαμπρινή Ρόρη, επίκουρη καθηγήτρια στο τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. «Οι πολίτες βλέπουν τα κράτη να βάλλονται, να είναι αδύναμα να βάλουν φρένο στις αιτίες που προκαλούν τον φόβο και την απειλή. Το εύκολο, ευέλικτο, λαϊκιστικό αφήγημα της άκρας Δεξιάς προσφέρει ταυτόχρονα μια αίσθηση προστασίας σε όσους υπαρξιακά νιώθουν ότι απειλούνται, αλλά και μια διέξοδο διαμαρτυρίας ενάντια στο κατεστημένο».
Το περιτύλιγμα του πολιτικού προϊόντος έχει βελτιωθεί, με τρόπο που δεν θυμίζει πια το στερεότυπο. Ενας υποψήφιος της Ακροδεξιάς δύσκολα θα ξεχωρίσει από έναν κλασικό χίπστερ σε ένα καφέ ή έναν ασπρομάλλη καλοντυμένο κύριο που θα σου θυμίσει τον πατέρα ή τον παππού σου. Οπως υπογραμμίζει η Λαμπρινή Ρόρη, η Ακροδεξιά έχει την ικανότητα να προσαρμόζει με ευελιξία το αφήγημά της και να προσαρμόζει τις θέσεις της στις αλλαγές, στην κοινωνικοπολιτισμική και οικονομική συγκυρία. «Εχει μια πλαστικότητα, που τη βοηθάει να απευθύνεται δυνητικά σε πολλά κοινά. Ταυτόχρονα, αποστιγματίζεται στην πάροδο του χρόνου και έτσι οι ψηφοφόροι πιο εύκολα τη χρησιμοποιούν ως εργαλείο διαμαρτυρίας σε μεγαλύτερο βαθμό από ό,τι προσχώρησης, ενδεχομένως ιδεολογικής».
Η αύξηση του κόστους ζωής και η ανασφάλεια που προκαλεί καθιστούν τη λαϊκιστική και αφοριστική ρητορική της άκρας Δεξιάς ελκυστική για πολλούς Ευρωπαίους.
Οι περισσότεροι ψηφοφόροι της Ακροδεξιάς, πάντως, εξακολουθούν να είναι άνδρες, ενώ οι γυναίκες, σύμφωνα με τις δημοσκοπήσεις, είναι πιο προοδευτικές και ψηφίζουν αριστερόστροφα κόμματα.
Οι αγρότες
Την τελευταία εβδομάδα πριν από τις ευρωεκλογές, εκατοντάδες αγρότες με εκατοντάδες τρακτέρ κατέβηκαν για διαμαρτυρία στις Βρυξέλλες. Η διαδήλωση οργανώθηκε από την Αμυντική Δύναμη Αγροτών (FDF), κίνημα που θεωρείται προσκείμενο στην Ακροδεξιά.
Τους τελευταίους μήνες, οι αλλαγές στην Κοινή Αγροτική Πολιτική, με στόχο να προχωρήσει η πράσινη μετάβαση στην Ευρώπη, κατέβασαν μαζικά τους αγρότες στους δρόμους. Η Ακροδεξιά εκμεταλλεύθηκε τη δυσαρέσκεια για τις προωθούμενες αλλαγές, αποδίδοντάς τες στην ελίτ και στους γραφειοκράτες των Βρυξελλών, που δεν έχουν επαφή με τον άνθρωπο που μοχθεί στο χωράφι.
«Η ιδέα της Ευρώπης ως ηγέτιδος στην πράσινη πολιτική ήταν δημοφιλής σε μεγάλα τμήματα της κοινής γνώμης στα περισσότερα κράτη-μέλη, αλλά το κόστος της μετάβασης δεν κοινοποιήθηκε σωστά», αναφέρει ο Μιτζ Ράχμαν, επικεφαλής Ευρώπης της εταιρείας Eurasia και σημειώνει πως τα ακροδεξιά κόμματα αναζητούσαν και βρήκαν έτσι έναν νέο στόχο, γύρω από τον οποίο συσπειρώθηκαν. Πολλές είναι οι οργανώσεις αγροτών ανά την Ευρώπη που κατηγορούν το κατεστημένο της Ε.Ε. πως προσπαθεί να τους αφανίσει με την Πράσινη Συμφωνία και ομονοούν ότι μόνον η Ακροδεξιά τούς ακούει.
Στην Ελλάδα
Στη χώρα μας, ένα μεγάλο ποσοστό ακροδεξιών ψηφοφόρων συγκεντρώνεται γύρω από την Ελληνική Λύση, ενώ η Νίκη επίσης απορροφά ένα σημαντικό αριθμό. Οπως επισημαίνει η Λαμπρινή Ρόρη, τα κόμματα αυτά «καλύπτουν όλο το φάσμα της ακροδεξιάς ιδεολογίας: υπερσυντηρητικά-θρησκευτικά, λαϊκιστικά, ριζοσπαστικά, ενώ γνωρίζουμε ότι παρά την απαγόρευση καθόδου του κόμματος των Σπαρτιατών, υπάρχει ένα εξτρεμιστικό απόθεμα στον ευρύτερο χώρο της άκρας Δεξιάς».
«Καθώς η μνήμη του αυταρχικού παρελθόντος στην Ισπανία, στην Πορτογαλία και στην Ελλάδα εξασθενεί και η κληρονομιά της δικτατορίας σταδιακά αποστιγματίζεται, η Ακροδεξιά κερδίζει νομιμότητα μεταξύ των ψηφοφόρων, ασπαζόμενη πλέον όχι τόσο τον εξτρεμισμό, αλλά τον λαϊκισμό και τον δεξιό ριζοσπαστισμό», υπογραμμίζει.
Ο Γιώργος Σαμαράς επισημαίνει πως αυτό που πρέπει να ανησυχεί κυρίως είναι η μετατόπιση της παραδοσιακών κομμάτων και της κυβέρνησης στην ατζέντα της Ακροδεξιάς, κάτι που έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τις φιλελεύθερες τάσεις της.
«Μέχρι στιγμής, το snowball effect δεν έχει κάνει έντονη εμφάνιση στην Ελλάδα, αλλά η άνοδός του οδηγεί σε φαινόμενα ριζοσπαστικοποίησης, όπως για παράδειγμα νέοι που καταφεύγουν σε ομοφοβικές/ακραίες συμπεριφορές», αναφέρει και τονίζει: «Το snowball effect θα περιοριστεί εάν το αποφασίσουν οι “κεντροδεξιές” δυνάμεις, που υιοθετούν ακροδεξιές θέσεις».
Λεπέν – Μελόνι σε διαφορετικές τροχιές
Παρότι τα ακροδεξιά κόμματα μπορεί να ξεπεράσουν σε ψήφους το ΕΛΚ, είναι απίθανο να καταφέρουν να δημιουργήσουν ένα συνεκτικό μπλοκ. Υπάρχουν ήδη δύο μπλοκ, οι Ευρωπαίοι Συντηρητικοί και Μεταρρυθμιστές (ECR) και η Ταυτότητα και Δημοκρατία (ID), ενώ, σύμφωνα με δημοσιεύματα, υπάρχουν συζητήσεις και για μια τρίτη νέα συμμαχία.
O Μιτζ Ράχμαν σημειώνει ότι οι συζητήσεις και ο θόρυβος γύρω από πιθανή συμφωνία μεταξύ της Λεπέν και της πρωθυπουργού της Ιταλίας Τζόρτζια Μελόνι είναι απλά θόρυβος.
«Η Λεπέν θέλει απεγνωσμένα να γίνει mainstream στη Γαλλία και έτσι, το να προσπαθήσει να μιμηθεί και να αντιγράψει ό,τι έχει κάνει η Μελόνι στην Ιταλία είναι προς το συμφέρον της, όμως δεν είναι προς το συμφέρον της Ιταλίδας πρωθυπουργού», εξηγεί. «Η Μελόνι έχει να κερδίσει πολύ περισσότερα παίζοντας στο Κέντρο και υποστηρίζοντας την πλειοψηφία της (προέδρου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής) Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν και υποψιάζομαι πως αυτό θα κάνει. Κερδίζει μεγάλη επιρροή, σημαντική εκπροσώπηση, πιθανόν ένα ενδιαφέρον χαρτοφυλάκιο στην επόμενη Επιτροπή, που θα συνδέεται με εξουσία και χρήμα».
Επίσης, παρά τα σημάδια σύγκλισης μεταξύ των δύο, λόγω του τεράστιου δημόσιου χρέους της Ιταλίας και του περιορισμένου δημοσιονομικού χώρου για την κυβέρνηση, η Μελόνι έχει κίνητρο να συνεχίσει να συνεργάζεται –ή, τουλάχιστον, να αναζητεί συμβιβασμό– με τη νέα Επιτροπή, αναφέρει ο Λέο Γκορέτι, επικεφαλής του προγράμματος εξωτερικής πολιτικής της Ιταλίας στο Ινστιτούτο Διεθνών Σχέσεων (Istituto Affari Internazionali/IAI).
Επιλέγει τη ρήξη
«Η Λεπέν, αντιθέτως, πιθανότατα θα προχωρήσει σε καθαρή ρήξη με το παραδοσιακό consensus της Ε.Ε., όπως έχει ήδη καταστήσει σαφές, αρνούμενη ρητά την υποστήριξή της σε μια δεύτερη θητεία της Φον ντερ Λάιεν», επισημαίνει.
Παρ’ όλα αυτά, τα ακροδεξιά κόμματα θα προσπαθήσουν, κατά πάσα πιθανότητα, να επηρεάσουν την ατζέντα της επόμενης Ευρωπαϊκής Επιτροπής, τονίζει.
«Μεταξύ των κύριων ζητημάτων είναι η μείωση της ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας και οι υποτιθέμενες υπερβολές μιας “ιδεολογικής μετάβασης”, όπως την περιέγραψε η πρωθυπουργός της Ιταλίας Τζόρτζια Μελόνι».
Η απήχηση στους νέους
Στο νησί Ζιλτ, τη «Μύκονο της Γερμανίας», εύποροι νέοι και νέες διασκεδάζουν χορεύοντας ξέφρενα με μείξεις και διασκευές διαφόρων ναζιστικών τραγουδιών, φωνάζοντας «Εξω οι ξένοι, η Γερμανία για τους Γερμανούς», χαιρετώντας ναζιστικά. Η εικόνα αυτή, που έκανε τον γύρο του κόσμου από το TikTok και το YouTube, ήταν αδιανόητη τα προηγούμενα χρόνια, ιδίως στη Γερμανία.
Η γενιά «Ζ» έλκεται σημαντικά από τα κόμματα της Ακροδεξιάς, όχι κατ’ ανάγκη λόγω ιδεολογίας. Στη Γαλλία, μεγάλο μέρος της επιτυχίας του κόμματος της Λεπέν έχει να κάνει, εν μέρει, με την προσπάθειά του να επανατοποθετηθεί ως ασφαλής, εύπεπτη εναλλακτική λύση στα παραδοσιακά κόμματα εξουσίας – μια προσπάθεια που προσωποποιείται από τον 28χρονο Ζορντάν Μπαρντελά.
«Πρόκειται για την έκφραση της απόλυτης κόπωσης από τις εκάστοτε κυβερνήσεις, τα κυρίαρχα κόμματα εξουσίας, που δεν φαίνεται να ανταποκρίνονται ή να είναι ικανά να αντιμετωπίσουν τις πολλές προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι νέοι», σημειώνει ο Μιτζ Ράχμαν, επικεφαλής Ευρώπης για την εταιρεία πολιτικής συμβουλευτικής Eurasia.
Οπως αναφέρει, υπάρχει μια διάχυτη αίσθηση μεταξύ των νέων ανθρώπων ότι οι ευκαιρίες που είχαν οι γονείς τους, ίσως και οι παππούδες τους, δεν υπάρχουν πια γι’ αυτούς. «Εκεί είναι που η έλξη των αντικαθεστωτικών, αντισυστημικών κομμάτων, που υπόσχονται να ανατρέψουν ολόκληρο το πολιτικό σύστημα, μπορεί να μοιάζει αρκετά ελκυστική και ελπιδοφόρα».
Η στεγαστική κρίση
Το σημείο που πατούν οι αρχηγοί των ακροδεξιών κομμάτων είναι η στεγαστική κρίση που πλήττει πολλές χώρες. Στην Ολλανδία, για παράδειγμα, ο Βίλντερς εστίασε την προεκλογική του εκστρατεία στην προσιτή στέγαση, την οποία συνέδεσε με τους περιορισμούς στη μετανάστευση. Στην Πορτογαλία, το Chega αξιοποίησε την απογοήτευση των νέων για τη στεγαστική κρίση, συνδέοντάς την με το μεταναστευτικό, παρότι οι μετανάστες σίγουρα δεν μπορούσαν να αγοράσουν τα σπίτια από τα οποία αναγκάζονται να φύγουν οι ντόπιοι λόγω του υπερτουρισμού.
