Ιρίνα Πονομαριόβα
Ακούστε το άρθρο
Πριν από δύο χρόνια, το βράδυ πριν από τα Χριστούγεννα είδα ένα πολύ ζωντανό και παράξενο όνειρο. Περπατούσα, λέει, στην αγαπημένη μου Μαριούπολη, που ήταν σε γιορτινή ατμόσφαιρα λαμπρά φωτισμένη και χριστουγεννιάτικα στολισμένη. Ξαφνικά όμως το σκηνικό άλλαξε απότομα: βρέθηκα σε έρεβος, σε ένα σκοτεινό και αποπνικτικό χώρο. Περπατούσα ψηλαφώντας, χωρίς φως, χωρίς τηλέφωνο, χωρίς φαΐ, χωρίς νερό, νιώθοντας τον χρόνο ακίνητο, με πλήρη απελπισία και τρόμο τριγύρω μου. Και μετά ξανά φως, λαμπρός ήλιος, χαρούμενες φωνές και μια υπέροχη θάλασσα. Όμως δεν ήταν η δικιά μου θάλασσα. Ξύπνησα. Τι ήταν αυτό το όνειρο άραγε; Μετά από χρόνια με τον φόβο του πολέμου και τις σφαίρες δίπλα μου, στα σύνορα με τη Ρωσία, έδινα σημασία στα όνειρα. Με τις γιορτές όμως το ξέχασα γρήγορα.
Τα Χριστούγεννα και η Πρωτοχρονιά του 2022 στη Μαριούπολη, όπως κάθε χρόνο, ήταν ιδιαίτερα πολύχρωμα και όμορφα. Η Μαριούπολη είναι η πατρίδα μου, το σπίτι μου. Εδώ γεννήθηκαν γονείς μου, εδώ γεννηθήκαμε με την αδερφή μου, εδώ γεννήθηκαν τα παιδιά μου και τα εγγόνια μου. Οι ζωές και οι μοίρες μας είναι συνυφασμένες σε αυτή την πόλη. Η ελληνίδα πεθερά μου, από τα ελληνικά χωριά της Μαριούπολης, θύμιζε πάντα στις γιορτές στην οικογένειά της την καταγωγή της, με παραδοσιακές ελληνικές λιχουδιές που τις είχε μάθει από την μητέρα της και την γιαγιά της, με τους ήχους της τοπικής παραδοσιακής ελληνικής μουσικής. Εκεί στο σπίτι της οι τοίχοι θυμόντουσαν τις φωνές πολλών γενεών. Και μου άρεσε τόσο. Είμαι εθνολόγος και για χρόνια διεξήγα συστηματική επιστημονική έρευνα στα ελληνικά χωριά της Μαριούπολης.
Τα Χριστούγεννα όμως στη Μαριούπολη έδωσαν και τον πρώτο κακό οιωνό: ένας δυνατός άνεμος γκρέμισε το χριστουγεννιάτικο δέντρο μπροστά στο Θέατρο της πόλης, ιστορικό κτήριο του 19ου αιώνα. Το δέντρο αποκαταστάθηκε γρήγορα και η ζωή συνεχίστηκε σαν να μην είχε συμβεί τίποτα. Ωστόσο, τρεις μήνες μετά, τον Μάρτιο του 2022, μια ισχυρή βόμβα από ρωσικό αεροπλάνο έπεσε πάνω στο κτίριο του Θεάτρου και το ανατίναξε, σκοτώνοντας εκατοντάδες άντρες, γυναίκες και παιδιά που είχαν βρει καταφύγιο εκεί για να σωθούν από τον πόλεμο στους δρόμους της Μαριούπολης.
Μετά την Πρωτοχρονιά του 2022 άρχισε να υφέρπει και να απλώνεται μια αγωνία και ένταση στη πόλη. Οι φήμες για επικείμενη ρωσική στρατιωτική εισβολή πύκνωναν όλο και περισσότερο. Οι κάτοικοι συζητούσαν ψιθυριστά τα ανησυχητικά νέα από τα ξένα μέσα μαζικής ενημέρωσης, τα οποία υποστήριζαν ότι η Ουκρανία θα αντιμετωπίσει δύσκολες καταστάσεις. Τα τοπικά ειδησεογραφικά κανάλια διαβεβαίωναν ότι η Μαριούπολη βρισκόταν υπό σοβαρή στρατιωτική προστασία και πολλοί εξακολουθούσαν να πιστεύουν ότι την πόλη προστάτευαν ανώτερες δυνάμεις. Άλλωστε η πόλη, που ιδρύθηκε στα τέλη του 18ου αιώνα από τους Έλληνες της Κριμαίας, ονομάστηκε από αυτούς προς τιμή της Παρθένου Μαρίας, της Μητέρας του Ιησού.
Η ιστορία της Μαριούπολης και των Ελλήνων της Μαριούπολης είναι μια ιστορία επιβίωσης, δημιουργίας, ευημερίας αλλά και επαναλαμβανόμενων εκτοπισμών και βίας. Ξεκινά τον 18ο αιώνα όταν οι Έλληνες της Κριμαίας αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την πατρίδα τους, όπου ήταν εγκατεστημένοι αιώνες πριν. Εκείνα τα χρόνια, η Κριμαία ήταν στο κέντρο εχθροπραξιών μεταξύ της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, του Κριμαϊκού Χανάτου και της Ρωσικής Αυτοκρατορίας για τον έλεγχο των εδαφών της. Η επικράτηση της Ρωσίας έφερε και την σκληρή απόφαση της αυτοκράτειρας Αικατερίνης Β’, το 1778, να ξεριζώσει δια της βίας τους Έλληνες από τη γη τους εξασφαλίζοντας αφενός την αποδυνάμωση της Κριμαίας, εφόσον οι Έλληνες ήταν ο πιο εύρωστος οικονομικά πληθυσμός, και αφετέρου την εποίκηση των νέων ακατοίκητων εκτάσεων της Αζοφικής. Μετά από μια μακρά και επίπονη πορεία όπου χάθηκαν πολλοί, το 1780, στις ακτές της Αζοφικής Θάλασσας μέσα στην απόλυτη ερημιά, οι Έλληνες ίδρυσαν την πόλη της Μαριούπολης και γύρω της ελληνικά χωριά. Έχτισαν οικίες, δρόμους, λιμάνι, δημόσια κτήρια, πλατείες, εκκλησίες, κήπους και ό,τι άλλο χρειαζόταν προσπαθώντας να δημιουργήσουν έναν νέο και ασφαλή κόσμο. Η Μαριούπολη, μια πόλη λιμάνι, ανέπτυξε γρήγορα το εμπόριο από τη θάλασσα και τη στεριά, τη γεωργία, την βιοτεχνία και την βιομηχανία. Στις αρχές του 20ου αιώνα η Μαριούπολη είχε ήδη γίνει μια ευημερούσα πόλη με πολυάσχολο λιμάνι, ενώ η ανάπτυξη της σιδηροδρομικής επικοινωνίας την κατέστησε σημαντικό κόμβο μεταφορών. Ένα από τα πιο σημαντικά λιμάνια της Αζοφικής, διαδραμάτιζε πλέον σημαντικό ρόλο στην οικονομική και πολιτιστική ζωή του Νότου της Ρωσικής Αυτοκρατορίας.
Όμως από το τελευταίο τρίτο του 19ου αιώνα ο ελληνικός πολιτισμός στην Μαριούπολη πέρναγε μεγάλες δοκιμασίες. Στη Ρωσική Αυτοκρατορία και αργότερα στη Σοβιετική Ένωση, οι Έλληνες είχαν να αντιμετωπίσουν την κρατική πολιτική αφομοίωσης.. Όμως το πιο τρομερό και τραγικό γεγονός ήταν η λεγόμενη «Ελληνική Επιχείρηση» του 1937. Ήταν μέρος της πολιτικής του σταλινικού καθεστώτος για την εξόντωση των θεωρούμενων «εχθρών του λαού». Ως αποτέλεσμα της «Ελληνικής Επιχείρησης», χιλιάδες Έλληνες της Μαριούπολης έγιναν θύματα πολιτικής καταστολής όπου όχι μόνο η ελληνική ελίτ, αλλά και χιλιάδες απλοί άνθρωποι καταστράφηκαν. Οι συλλήψεις, οι εκτελέσεις και οι απελάσεις των Ελλήνων της Μαριούπολης οδήγησαν στην απώλεια του παραδοσιακού τους πολιτισμού όχι όμως και της μνήμης τους.
Η ανάπτυξη της πόλης όμως συνέχισε. Στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα, η Μαριούπολη έγινε διάσημη για τη βιομηχανία και τη ναυπηγική της και τα μεγάλα μεταλλουργικά της εργοστάσια βαριάς βιομηχανίας όπως το Άζοφσταλ. Αυτές οι επιχειρήσεις έπαιξαν σημαντικό ρόλο όχι μόνο για την οικονομία της πόλης αλλά και για όλη την Ουκρανία. Όσο για τους Έλληνες της Μαριούπολης, μόνο κατά την περίοδο της ουκρανικής ανεξαρτησίας (από το 1991) άρχισαν να ξαναβρίσκουν την φωνή τους, χάρη στην πρωτοβουλία της Ομοσπονδίας Ελληνικών Σωματείων Ουκρανίας που αναβίωσε την ελληνική γλώσσα και πολιτισμό.
Μέχρι που ήρθε το πρωί της 24ης Φεβρουαρίου 2022 με την έναρξη της «ειδικής στρατιωτικής επιχείρησης» της Ρωσίας στην Ουκρανία. Η Μαριούπολη, η πατρίδα μας, βρέθηκε στη δίνη του πολέμου, πασχίζοντας να αναπνεύσει ανάμεσα στις αεροπορικές επιδρομές που την σφυροκοπούσαν. Η οικογένειά μας για να σωθεί από τις διαρκείς ρωσικές επιδρομές κατέφυγε στο υπόγειο ενός πενταόροφου κτιρίου. Άνθρωποι γύρω μας σκοτώνονταν, σπίτια βομβαρδίζονταν και εμείς ξεμείναμε στη ζώνη της καταστροφής, ανήμποροι και άφωνοι. Οι ζωές μας δεν άξιζαν τίποτα, ήμασταν απλώς πιόνια σε αυτό το αιματηρό παιχνίδι όπου κάθε γύρος θα μπορούσε να είναι ο τελευταίος.
Κάθε νέα μέρα έφερνε μαζί της νέο πόνο και νέες απώλειες. Τρέχαμε για νερό, κρυφτήκαμε στα υπόγεια και προσευχόμασταν για επιβίωση. Δεν μπορούσαμε να φανταστούμε ότι αυτό το τρομερό όνειρο δεν θα τελείωνε ποτέ. Στην κορύφωση των βομβαρδισμών κρυφτήκαμε 46 κρύες και σκοτεινές μέρες και νύχτες στο υπόγειο μιας πολυκατοικίας χωρίς καμία επικοινωνία, καμία ενημέρωση από τον έξω κόσμο και τα στοιχειώδη για την επιβίωση. Στον δρόμο πάνω από τα κεφάλια μας ο πόλεμος μαινόταν. Κάποια στιγμή, η οικογένειά μου κατάφερε να βγει από το σκοτάδι και να διαφύγει από το πολεμικό μέτωπο και την κατεστραμμένη και κατεχόμενη Μαριούπολη.
Και όταν τελικά ξανασυνδέθηκα μετά από σχεδόν δύο μήνες με τον κόσμο και το διαδίκτυο, ένα από τα μηνύματα περιείχε μια πρόσκληση και εισιτήρια που εξασφάλισε ομάδα Ελλήνων συναδέλφων ιστορικών να έρθω στην Ελλάδα, στο νησί της Κρήτης. Η χαρά μου δεν είχε όρια. Και έτσι ο σύζυγός μου και εγώ (ένα άτομο με αναπηρία πρώτου βαθμού σε αναπηρικό καροτσάκι) και ο θαρραλέος γάτος μας Μαρσέλ (που επιβίωσε μόνος του όλο αυτό το διάστημα στο διαμέρισμά μας) βγήκαμε στο δρόμο. Περάσαμε τέσσερα σύνορα με πολλές περιπέτειες. Τα πρώτα βήματα σε ελληνικό έδαφος έμοιαζαν με επιστροφή στη ζωή. Ω ναι, όμορφη Κρήτη, σαν σε όνειρο: από την κατεστραμμένη Μαριούπολη, μετά από αμέτρητους βομβαρδισμούς, στο ευλογημένο ελληνικό νησί της Κρήτης. Φυσικά, μας συνάντησαν οι αγαπημένες συνάδελφοι με τις οποίες είχα συνεργαστεί χρόνια πριν. Όλα τα είχαν προβλέψει. Ώσπου να μπορέσουμε να νοικιάσουμε δικό μας σπίτι, δέχτηκε να μας φιλοξενήσει αφιλοκερδώς η Μητρόπολη Ρεθύμνου σε μια εξαίρετη δομή με όλες τις ευκολίες για άτομα με ειδικές ανάγκες.
Η πρόσκληση στο Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας (ΙΜΣ-ΙΤΕ) που διεξάγει υπέροχη έρευνα στις ανθρωπιστικές επιστήμες ήταν για μένα σαν όνειρο που έγινε πραγματικότητα. Από το 2008 συμμετέχω σε διάφορα προγράμματα που έχει διεξάγει η Διευθύντρια του Ινστιτούτου και η Άννα Συντορένκο για την «Ιστορία της Μαύρης Θάλασσας». Αυτή τη φορά το Διοικητικό Συμβούλιο του ΙΤΕ, το Κέντρο Ναυτιλιακής Ιστορίας του ΙΜΣ-ΙΤΕ, και οι Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης μου προσέφεραν δίχρονη ερευνητική συνεργασία για την συγγραφή βιβλίου για την Μαριούπολη που θα εκδοθεί στις ΠΕΚ.
Για εμάς, τους Ουκρανούς, τους οποίους η μοίρα ανάγκασε να εγκαταλείψουν τις πατρίδες μας λόγω του πολέμου, το ελληνικό κράτος έγινε στήριγμα. Αλλά μια ξεχωριστή θέση στη ζωή μου κατέχουν υπέροχοι άνθρωποι, των οποίων η ενέργεια και η δημιουργικότητα μας βοήθησαν να ξεπεράσουμε τις δυσκολίες. Ευχαριστώ με όλη μου την καρδιά όλους όσους συνάντησα στο δρόμο μας για την Κρήτη, που μας άπλωσαν χείρα βοηθείας και μας έδωσαν τη ζεστασιά της καρδιάς τους. Ευχαριστώ πολύ την Ελλάδα, την Κρήτη και τους Έλληνες επιστήμονες που είχα την τύχη να γνωρίσω.
Ιρίνα Πονομαριόβα
Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Μαριούπολης & Συνεργαζόμενη ερευνήτρια Κέντρο Ναυτιλιακής Ιστορίας Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών-ΙΤΕ
Περισσότερα για την Μαριούπολη από την Ιρίνα Πονομαριόβα στο Ε. Σιφναίου και Τζ. Χαρλαύτη, Οι Έλληνες της Αζοφικής, 18ος-αρχές 20ού αιώνα, ΙΙΕ/ΕΙΕ, 2015
