«Ημουν ένα απ’ αυτά τα παιδιά με το δυσοίωνο μέλλον. Παραλίγο να παρατήσω το λύκειο. Παραλίγο να παραδοθώ κι εγώ σ’ εκείνη τη βα-θιά οργή και πίκρα που έχει καταλάβει τους πάντες γύρω μου. Σήμερα οι άνθρωποι με βλέπουν, με την ωραία μου δουλειά και τα λαμπερά μου πτυχία, και φαντάζονται πως είμαι κάποιου είδους ιδιοφυΐα – ότι μονάχα ένας εξαιρετικά προικισμένος άνθρωπος θα μπορούσε να φτάσει εδώ που έφτασα εγώ. Με κάθε σεβασμό προς τους ανθρώπους αυτούς, πιστεύω ότι η θεωρία αυτή είναι μια βλακεία και μισή. Οποια ταλέντα και να έχω, βρέθηκα ένα μόλις βήμα πριν απ’ τον γκρεμό, έως ότου μερικοί άνθρωποι μ’ έσωσαν χάρη στην αγάπη τους».
Οι λέξεις αυτές γράφτηκαν πριν από οκτώ χρόνια όταν ο Τζέιμς Ντέιβιντ (Τζέι Ντι) Βανς ήταν ένας φαινομενικά σεμνός, διαλλακτικός, συμπονετικός άνδρας 31 ετών, απόφοιτος της Νομικής Σχολής του Γέιλ και σύζυγος μιας πρώην συμφοιτήτριάς του, της ινδικής καταγωγής Ούσα Τσιλουκούρι. Το μεγαλύτερο επίτευγμά του μέχρι τότε; «Μια καλή δουλειά, ένας ευτυχισμένος γάμος, ένα άνετο σπίτι και δύο ζωηρά σκυλιά», όπως εξομολογείται από την πρώτη κιόλας σελίδα του αυτοβιογραφικού βιβλίου του «Το τραγούδι του χιλμπίλη», που κυκλοφόρησε στις ΗΠΑ το 2016 σκαρφαλώνοντας στην πρώτη θέση των μπεστ σέλερ των New York Times δύο φορές: τον Αύγουστο, λίγες εβδομάδες μετά την κυκλοφορία του, και τον Ιανουάριο του 2017, τις ημέρες που ορκιζόταν 45ος πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών ο Ντόναλντ Τραμπ. Σε μια αναθεωρημένη έκδοση θα έπρεπε να είχε συμπληρώσει: «Δουλειά, γάμος, σπίτι, σκυλιά κι ένα μπεστ σέλερ». Γιατί αυτή ήταν η αλήθεια: το βιβλίο ήταν το διαβατήριο για όλα όσα ακολούθησαν: προνομιακός συνομιλητής των New York Times, η «φωνή λογικής» σε ένα κόμμα που κουτρουβαλούσε στην κατηφόρα του λαϊκισμού και της μισαλλοδοξίας, ένας αξιόπιστος «Never Trumper». Και, από την προηγούμενη Τρίτη, υποψήφιος αντιπρόεδρος με τους Ρεπουμπλικανούς.
Τέκνο του Rust Belt
Πηγή έμπνευσης για το «Τραγούδι του χιλμπίλη» ήταν ένα άλλο αυτοβιογραφικό μπεστ σέλερ: η «Μητέρα Τίγρη» της Εϊμι Τσούα, ένα βιβλίο για τις καθημερινές μάχες που δίνει μια επιτυχημένη επαγγελματικά μητέρα για να μεγαλώσει τις κόρες της. Ο Βανς στέλνει email στην καθηγήτριά του και επιτυχημένη πια συγγραφέα ένα κείμενο 20 σελίδων με τη δική του ιστορία. «Εχεις μέσα σου ένα βιβλίο», είναι η απάντηση της Τσούα. Οι 20 σελίδες γίνονται 60 αλλά ο Βανς έχει φανταστεί μια πολιτική θεωρία βασισμένη στις οικογενειακές του περιπέτειες. Η Τσούα σχεδόν τον διατάζει: «Γράψε ένα κανονικό βιβλίο. Γράψε την αυτοβιογραφία σου». Θα του πάρει έναν ακόμα χρόνο. Κι αυτό που θα μπορούσε να είναι μια ακόμα καλογραμμένη, φορτισμένη συναισθηματικά, τυπικά αμερικανική ιστορία ενηλικίωσης ενός γνήσιου τέκνου του Rust Belt (της επονομαζόμενης «Ζώνης Σκουριάς» στα μεσοδυτικά της χώρας, ένας αέναος πυκνωτής απογοήτευσης, παραίτησης εξαιτίας της αποβιομηχάνισης και της ανεργίας), γίνεται κάτι πολύ μεγαλύτερο. Ο Βανς, όχι μόνο επιβιώνει από το κακοποιητικό οικογενειακό περιβάλλον αλλά κατορθώνει να τα βάλει με το πεπρωμένο της «ράτσας» του: σπουδάζει στο Γέιλ, γίνεται μέλος της ομάδας σύνταξης του περιζήτητου περιοδικού του νομικού τμήματος του πανεπιστημίου, ξεκινάει μια αξιοπρόσεκτη επαγγελματική καριέρα, κάνει έναν καλό γάμο. Αλλά η επιτυχία του βιβλίου δεν οφείλεται στο συναισθηματικό βάρος που κουβαλάει. Ο Τζέι Ντι Βανς συστήνει στη φιλελεύθερη, εντελώς ανυποψίαστη Αμερική του 2016 τους δικούς του ανθρώπους, τα «λευκά σκουπίδια», όπως συχνά αποκαλούνται οι «απόκληροι» του Οχάιο και του Κεντάκι. Συστήνει την Αμερική που θα ψηφίσει Τραμπ.
«Μπορεί να είμαι λευκός», εξηγεί στην εισαγωγή του βιβλίου του ο Βανς, «αλλά δεν ταυτίζομαι με τους Λευκούς Αγγλοσάξονες Προτεστάντες της βορειοανατολικής Αμερικής. Αντίθετα, ταυτίζομαι με τα εκατομμύρια των λευκών Αμερικανών της εργατικής τάξης δίχως πανεπιστημιακή μόρφωση και με σκωτοϊρλανδική καταγωγή. Για τους ανθρώπους αυτούς, η φτώχεια αποτελεί οικογενειακή παράδοση – οι πρόγονοί τους ήταν εργάτες γης στη δουλοκτητική οικονομία του αμερικανικού Νότου· αργότερα γίνανε κολίγοι· αργότερα γίνανε ανθρακωρύχοι· κι αργότερα γίνανε εργάτες στα εργοστάσια. Οι Αμερικανοί τούς λένε “χιλμπίληδες”, “κοκκινοσβέρκηδες”, “λευκά σκουπίδια”. Εγώ τους λέω γείτονες, φίλους, συγγενείς μου».
«Επιτέλους κάποιος που μας άνοιξε τα μάτια», είναι η κοινή συνισταμένη της υποδοχής που του γίνεται από τις μεγαλύτερες εφημερίδες της χώρας, που, όπως είναι γνωστό, δεν υποστηρίζουν τον Ντόναλντ Τραμπ. Αλλά ούτε ο Βανς εκείνη την εποχή υποστήριζε τον Τραμπ. Τον αποδομούσε με κάθε ευκαιρία («ηλίθιος», «Χίτλερ της Αμερικής», «πολιτιστική ηρωίνη» κ.λπ.) και από πολλές απόψεις αποτελούσε την κατεξοχήν ενσάρκωση του κινήματος «Never Trump» (Ποτέ Τραμπ) που ευδοκιμεί μέχρι σήμερα στους μετριοπαθείς κύκλους του συντηρητικού κόμματος, οι οποίοι απεχθάνονται τον τέως πρόεδρο και εκ νέου υποψήφιο. Ομως βρισκόμαστε ακόμα στο 2017. Κανείς δεν μπορεί να φανταστεί αυτό που έρχεται.
«Μου άλλαξε τη ζωή»
Την άνοιξη του 2018 το βιβλίο κυκλοφορεί και στα ελληνικά από τον σχετικά νέο, εκείνη την εποχή, εκδοτικό οίκο Δώμα, σε μετάφραση Αριστείδη Μαλλιαρού. Την εισήγηση κάνει ο εκ των εκδοτών Θάνος Σαμαρτζής· όπου σταθεί κι όπου βρεθεί στον αγγλοσαξονικό Τύπο πέφτει πάνω σε διθυραμβικά άρθρα για τον Βανς. Η ιστορία είναι σπουδαία, ο λόγος πηγαίος, συμπαγής και μετριοπαθής και η εικόνα που σχηματίζουν στο Δώμα για τον πρωτοεμφανιζόμενο συγγραφέα είναι περισσότερο αυτή του «γεφυροποιού» ανάμεσα στους ολοένα και πιο αποξενωμένους κόσμους των δύο ιστορικών παρατάξεων· μια αποξένωση που δεν έχει πια μόνο πολιτικά χαρακτηριστικά, αλλά παίρνει γρήγορα τη μορφή κάθετης πολιτισμικής διαίρεσης.
«Το καλύτερο σενάριο είναι ότι ο Βανς πιστεύει βαθιά μέσα του ότι ο σκοπός αγιάζει τα μέσα και όταν ξημερώσει η μέρα που ο Τραμπ θα έχει αποσυρθεί από το προσκήνιο, να θυμηθεί τον παλιό του καλό εαυτό».
Οπως λένε και στο Δώμα αλλά και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες που κυκλοφόρησε το βιβλίο του Βανς, η επιτυχία του οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στο γεγονός ότι «πολύς κόσμος το αγόραζε για να καταλάβει γιατί είχε νικήσει ο Τραμπ»· ενώ υπήρχαν αναγνώστες που σχολίαζαν (ή εξέφραζαν το παράπονο) ότι στην Ελλάδα δεν έχουμε κάποια αντίστοιχη μαρτυρία που να φωτίζει φαινομενικά εξίσου δυσερμήνευτες πολιτικές συμπεριφορές. Επίσης, ένα συχνό feedback που έφτανε έως το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο του εκδοτικού οίκου είχε να κάνει με προσωπικές εξομολογήσεις αναγνωστών οι οποίοι στην ιστορία του Βανς είδαν τον εαυτό τους ισχυριζόμενοι ότι το βιβλίο τούς άλλαξε τη ζωή. «Δεν ήταν απλώς ένα ωραίο βιβλίο, ήταν ένα βιβλίο που παραδόξως μιλάει και για τη δική μου ζωή», λέει στην «Κ» ο αρχιτέκτονας Γιάννης Σ., ο οποίος ταυτίστηκε στο χάσμα (ή στο τραύμα;) που βιώνει ο Βανς ως απόφοιτος ενός πανεπιστημίου της Ivy League και στη δύσκολη οικογενειακή κληρονομιά του. «Οταν είμαι στην Αθήνα φοράω το κοστούμι του κουλ αρχιτέκτονα που τα έχει καταφέρει και ζει μια ωραία ζωή στο Μετς. Κάθε φορά, όμως, που θα πρέπει να επισκεφθώ τους δικούς μου εκεί που μεγάλωσα (σ.σ. μια μεγάλη κωμόπολη στη δυτική Ελλάδα), σφίγγω τα δόντια γιατί επιστρέφω σε ένα κομμάτι της ζωής μου που έχω αφήσει πίσω μου και από το οποίο απομακρύνομαι διαρκώς».
Το σύνδρομο
Η είδηση ότι ο Ντόναλντ Τραμπ έχρισε τον Τζέι Ντι Βανς υποψήφιο αντιπρόεδρο έπεσε σαν κομήτης στα γραφεία του εκδοτικού οίκου Δώμα. Πολλοί φανατικοί αναγνώστες του βιβλίου ένιωσαν σαν απατημένοι σύζυγοι· αν και όσοι παρακολουθούσαν τη στροφή 180 μοιρών που τον ανέδειξε γερουσιαστή στο Οχάιο και θιασώτη των πιο σκληροπυρηνικών θέσεων του Τραμπ δεν έπεσαν από τα σύννεφα. Σίγουρα σε αυτή την κατηγορία ανήκει και ο γιατρός Γιώργος Παππάς, ο οποίος εν έτει 2018, λίγες ημέρες μετά την κυκλοφορία του βιβλίου στα ελληνικά, ξεκινούσε την κριτική του στην ιστοσελίδα του διαδικτυακού ραδιοφώνου Amagi ως εξής: «Σε κάποια χρόνια στο σύντομο μέλλον, θα επιστρέφουμε στο 2018 για να θυμηθούμε την πρώτη γνωριμία μας με τον Τζέιμς Ντέιβιντ Βανς, ο οποίος τότε θα είναι τουλάχιστον υποψήφιος πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών. Γιατί, ας μη γελιόμαστε, ιστορία εν τη γενέσει είναι το “Τραγούδι του χιλμπίλη”, κοινωνιολογικό μανιφέστο μιας ογκούμενης επίδρασης, πεφωτισμένης ρεπουμπλικανικής πτέρυγας, μιας λόγιας Δεξιάς που ακροβατεί μεταξύ παραδοσιακού συντηρητισμού και ακροτήτων. Είναι η άρθρωση των παραπόνων και της μιζέριας μιας ολόκληρης κοινωνικής τάξης, που όμοιές της υπάρχουν παντού, και που, τραυματικά για την ιστορία και τον ίδιο, ο φιλελευθερισμός αμελεί ή αδυνατεί να προσεγγίσει».
Τραμπισμός 2.0
Διορατικότητα; Προφητικές ικανότητες; Τι έκανε τον βιβλιοφάγο παθολόγο – λοιμωξιολόγο από τα Γιάννενα να δει πίσω από τις γραμμές την ακατανίκητη φιλοδοξία και τον απροκάλυπτο αριβισμό που οδήγησε τον Βανς στη Γερουσία και πιθανότατα στην αντιπροεδρία της πιο σημαντικής χώρας στον κόσμο; «Στην πραγματικότητα, πίσω από την πολύ ενδιαφέρουσα και εξαιρετικά καλογραμμένη προσωπική ιστορία προβάλλει ένα δυνατό πολιτικό μανιφέστο», μου λέει από το τηλέφωνο ο Γιώργος Παππάς. «Ο Βανς δίνει φωνή στην ξεχασμένη Αμερική, κάτι που απέτυχε να κάνει η πολιτική και πνευματική ελίτ της χώρας, και ταυτόχρονα μας κλείνει το μάτι ότι θα μπορούσε να είναι αυτός ο οποίος θα μπορούσε να εκφράσει την επαναφορά του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος στη λογική, αφού, κάποια στιγμή, περάσει ο τυφώνας Τραμπ».
Τώρα, όμως, που οι προσδοκίες διαψεύδονται και ο Βανς υιοθετεί την πιο σκληροπυρηνική ρητορική ενός ανθρώπου που μόλις πριν από λίγα χρόνια λοιδορούσε και απαξίωνε; «Το καλύτερο σενάριο είναι να πιστέψουμε ότι ο Βανς πιστεύει βαθιά μέσα του ότι ο σκοπός αγιάζει τα μέσα και όταν ξημερώσει η μέρα που ο Τραμπ θα έχει αποσυρθεί από το προσκήνιο, να θυμηθεί τον παλιό του καλό εαυτό. Μέχρι τότε όμως υπάρχει ο κίνδυνος να “κάψει” τους ανθρώπους που αρχικά πέτυχε να υπερασπιστεί. Γιατί αν με το βιβλίο του κατάφερε να στρέψει τα φώτα σε όλες αυτές τις αόρατες κοινότητες απόκληρων και απελπισμένων του Rust Belt, τώρα, με μια τόσο αλλοπρόσαλλη πολιτική διαδρομή, δεν αποκλείεται να τους πάρει στον λαιμό του».
Κι αυτό, ίσως, δεν είναι το χειρότερο που μπορεί να συμβεί. Με την ανάδυση του άστρου του 39χρονου Βανς, ο τραμπισμός, μέχρι σήμερα ταυτισμένος με ένα και μοναδικό πρόσωπο, αποκτά απρόσμενα συνέχεια, βάθος και κάποια στοιχειώδη αξιοπιστία, ψελλίζουν οι πιο τολμηροί αναλυτές. Κι όλα αυτά χάρη σε ένα βιβλίο.
*«Χιλμπίλης» κυριολεκτικά σημαίνει «άνθρωπος των λόφων», αλλά στην καθομιλουμένη αναφέρεται με υποτιμητικό τρόπο στους «άξεστους χωριάτες» της υπαίθρου.
