Εν αναμονή του ανταποδοτικού χτυπήματος του Ισραήλ στο Ιράν, διαπιστώνεται ότι οι συσχετισμοί ισχύος στην περιοχή διαφοροποιούνται και στόχος των περισσότερων είναι, πλέον, η επανατοποθέτησή τους στον αναδιατασσόμενο χάρτη της Μέσης Ανατολής. Ποια είναι, λοιπόν, η θέση του Ιράν στη νέα σύνθετη εξίσωση;
Το Ιράν κατέστη πανίσχυρη περιφερειακή δύναμη, εκμεταλλευόμενο την άστοχη επέμβαση των Αμερικανών στο Ιράκ το 2003, η οποία ενίσχυσε το σιιτικό στοιχείο στη χώρα, καταφέρνοντας να διατηρήσει τον Ασαντ στην ηγεσία της Συρίας και τροφοδοτώντας με οπλισμό και τεχνογνωσία Χεζμπολάχ και Χαμάς, ενώ οι Χούθι έπαιρναν την εξουσία στην Υεμένη. Με ισχυρές σιιτικές πολιτοφυλακές και παραστρατιωτικές ομάδες να κατοικοεδρεύουν σε Ιράκ και Συρία, η Τεχεράνη όχι μόνον απέκτησε λόγο και ρόλο στις περιφερειακές εξελίξεις, αλλά και πρόσβαση στη Μεσόγειο, έχοντας τη δυνατότητα να διατηρεί οιονεί σύνορα με το Ισραήλ, άρα και μια συνεχή, ενεργό απειλή εις βάρος του. Χαρακτηριστική της επιρροής του Ιράν είναι η στροφή πολλών Αλεβιτών της Συρίας προς τον σιιτισμό, όπως βέβαια και η ευχέρεια κινήσεων μαχητών ελεγχόμενων από αυτό σε Συρία και Ιράκ. Εκ των βασικών λόγων που η Σαουδική Αραβία αποφάσισε να αποκαταστήσει τη σχέση της με το Ιράν, χωρίς βέβαια να έχει αποκατασταθεί πλήρως η εμπιστοσύνη ανάμεσά τους, ήταν η διαπίστωση ότι το δεύτερο αποτελούσε σημείο αναφοράς για την ευρύτερη περιοχή.
Από την άλλη, οι οικονομικές κυρώσεις εις βάρος του έχουν πλήξει την ιρανική οικονομία, ο νεανικός πληθυσμός της χώρας επιζητεί αλλαγή υποδείγματος και η υπερέκταση των δυνατοτήτων του για να μπορεί να συντηρεί το δίκτυο ανθρώπων και πληροφοριών, δημιούργησαν τις προϋποθέσεις κλονισμού της κυριαρχίας του. Η δολοφονία του πολύτιμου για τον συντονισμό των επιχειρήσεων των συμμάχων του Ιράν στην περιοχή στρατηγού Κασέμ Σολεϊμανί, το 2020, αποτέλεσε θρυαλλίδα αρνητικών εξελίξεων, καθώς έκτοτε άρχισε να απεμπολεί τον έλεγχο σε Χεζμπολάχ και Χαμάς, με αυτές να αυτονομούνται σταδιακά, ακολουθώντας και τη δική τους ατζέντα. H δολοφονία του από τους Αμερικανούς τσάκισε τη γραμμή και δομή μεταβίβασης και ελέγχου των προερχόμενων από την Τεχεράνη εντολών προς τους πληρεξούσιούς της. Χάθηκε δηλαδή η καθημερινή επικοινωνία και καθοδήγηση όσων στην περιοχή δρούσαν εξ ονόματος του Ιράν. Επομένως, δεν ήταν απ’ ό,τι αποδείχτηκε έτοιμο το Ιράν να αντιμετωπίσει το μένος του Ισραήλ μετά την 7η Οκτωβρίου 2023 (υπάρχουν αρκετοί που ισχυρίζονται ότι η Χαμάς έδρασε χωρίς την έγκριση των Ιρανών), ούτε κατάφερε να προστατεύσει επαρκώς την ηγεσία των δορυφόρων του. Μάλιστα, η δολοφονία Χανίγια μέσα στην Τεχεράνη, συνδυαστικά με αυτή που Νασράλα, δημιούργησε ένα ψυχολογικό σοκ και ένα ατέρμονο κυνήγι μαγισσών εντός των μηχανισμών.
Μέχρι το χτύπημα της 1ης Οκτωβρίου εις βάρος του Ισραήλ, η ιρανική ηγεσία είχε επιδείξει πραγματιστική αυτοσυγκράτηση, αντιλαμβανόμενη ότι το Ισραήλ αναζητεί πρόφαση για να εξαπολύσει σφοδρή επίθεση εις βάρος της. Μπορεί κάποιος να αποδώσει την επίθεση του περασμένου Απριλίου σε τεστάρισμα των δυνατοτήτων της ισραηλινής αεράμυνας, αν και οι περισσότεροι πύραυλοι και drones καταρρίφθηκαν σε γειτονικές χώρες πριν φτάσουν στο Ισραήλ, ωστόσο, η Τεχεράνη φαινόταν να διστάζει να οδηγηθεί σε ευθεία στρατιωτική αντιπαράθεση με το Ισραήλ.
Οι προκλήσεις αυτή τη στιγμή για το Ιράν είναι σε πέντε κατευθύνσεις: Πρώτον, να ανασυνταχθεί το δίκτυο όσων υποστηρίζει, από το Ιράκ και τη Συρία μέχρι τον Λίβανο και τη Λωρίδα της Γάζας, απέναντι σε ένα Ισραήλ που αυτή τη στιγμή δείχνει ασυγκράτητο και αποφασισμένο να πλήξει τόσο καίρια τον «άξονα της αντίστασης» ώστε να μην αποτελέσει αυτός απειλή για τα επόμενα πολλά χρόνια. Οι Ισραηλινοί διέβρωσαν και αποδεκάτισαν, αλλά δεν κατέστρεψαν ακόμη τους ιρανικούς δορυφόρους, αλλά οι Ιρανοί χρειάζονται σχέδιο, κεφάλαια και ένα νέο οργανόγραμμα, άρα χρόνο. Δεύτερον, να διατηρήσει διαύλους επικοινωνίας με τις ΗΠΑ ώστε η Ουάσιγκτον να μην ευθυγραμμίζεται με τις ακραίες (προ)θέσεις των Ισραηλινών και να παραμείνει ανοιχτό το παράθυρο διαπραγμάτευσης. Τρίτον, να προστατεύσει το πυρηνικό του πρόγραμμα, που σύμφωνα με κάποιες πληροφορίες εδώ και περίπου ένα έτος έχει ανασταλεί, αλλά σε καμία περίπτωση δεν είναι στις προθέσεις του καθεστώτος να τερματιστεί. Τυχόν εκλογή Τραμπ, εφόσον συνεχίζεται η κρίση στη Μέση Ανατολή, μπορεί να αλλάξει δραστικά τα δεδομένα, γιατί δηλώνει υποστηρικτικός σε προληπτικό χτύπημα του Ισραήλ εις βάρος πυρηνικών εγκαταστάσεων του Ιράν. Αν βέβαια προηγουμένως δεν εκτιμήσει ο Νετανιάχου ότι το μούδιασμα των Αμερικανών τού δίνει τώρα την ευκαιρία να προβεί σε ανάλογη κίνηση. Τέταρτον, δεν θα ήθελε να δει τα αραβικά κράτη της περιοχής να συντάσσονται αναφανδόν με το Ισραήλ, γνωρίζοντας ότι η αποδυνάμωση της Τεχεράνης ικανοποιεί τα περισσότερα από αυτά. Αρα θα πρέπει να βρει κοινό τόπο με κάποια από αυτά, οπωσδήποτε με τη Σαουδική Αραβία, γιατί παρά την τρωθείσα εικόνα του Ισραήλ και τη διεθνή απομόνωσή του, στη Μέση Ανατολή, το Ιράν είναι σήμερα περισσότερο απομονωμένο και η επιρροή του εμφανώς απομειωμένη. Εξάλλου, αν αυτή η κατάσταση διατηρηθεί για καιρό, θα ανοίξει την όρεξη σε όσους επιθυμούν να αποκαθηλώσουν το Ιράν από τον ηγετικό ρόλο που ανέπτυξε τα τελευταία 20 χρόνια και ενδεχομένως να ανοίξει η συζήτηση για εντονότερη αμφισβήτηση, ακόμη και ανατροπή του καθεστώτος. Τέταρτη πρόκληση για την ιρανική ηγεσία είναι η ουσιαστικότερη εμπλοκή της Ρωσίας και της Κίνας στο πλευρό της. Πέραν αυτών, το Ιράν χρειάζεται να ανακτήσει την αυτοπεποίθησή του και επιχειρησιακά να μη βγει λαβωμένο από την παρούσα κρίση.
O κ. Κωνσταντίνος Φίλης είναι διευθυντής του Ινστιτούτου Διεθνών Υποθέσεων (IGA) και καθηγητής του Αμερικανικού Κολλεγίου Ελλάδος.
