Η έκφραση «φαινόμενο echo chamber» στα μέσα μαζικής επικοινωνίας χρησιμοποιείται μεταφορικά για να περιγράψει το γεγονός της ενίσχυσης ιδεών, πεποιθήσεων και πληροφοριών όταν αυτές επαναλαμβάνονται πολύ συχνά μέσα σε ένα κλειστό σύστημα: Οπως ένας ήχος πολλαπλασιάζεται μέσα σε ένα δωμάτιο που ευνοεί τον αντίλαλο, έτσι ακριβώς ενισχύεται η δύναμη μιας πληροφορίας, μιας πεποίθησης, μιας ιδέας που αναπαράγονται μέσα σε ένα κλειστό σύστημα, στο οποίο οι διαφορετικές ή οι ανταγωνιστικές απόψεις λογοκρίνονται, απορρίπτονται ή δεν εκπροσωπούνται ισότιμα και με την ίδια συχνότητα. Ακριβώς το ίδιο, βέβαια, μπορεί να συμβεί όταν κάνουμε παρέα συνεχώς με τα ίδια άτομα, όταν γινόμαστε μέλη μιας κοινότητας (π.χ. ένα κόμμα) που μοιράζεται τις ίδιες ιδέες και πεποιθήσεις. Με τον ίδιο τρόπο, αλλά όχι και με την ίδια δυναμική, και στην «πραγματική» ζωή καθυστερούμε ή δεν παρατηρούμε καθόλου αλλαγές στις συνήθειες, στη γλώσσα, στους τρόπους επικοινωνίας. Μέχρι να «πέσει ο ουρανός στα κεφάλια μας», όπως περίπου συνέβη με την εκλογή Τραμπ και το Brexit. Γεγονότα που έκαναν δεκάδες πανεπιστημιακούς και εκατοντάδες δημοσιογράφους να επαναπροσδιορίσουν μέσω ερευνών και απόψεων την αποτελεσματικότητα –εν είδει χιονοστιβάδας– του echo chamber.
Ερευνητές, κυρίως αγγλοσαξονικών πανεπιστημίων, περιγράφουν και χαρακτηρίζουν ως δραματική την ενίσχυση του «φαινομένου eco chamber» όπως αυτό συμβαίνει μέσω των ΜΜΕ στην εποχή του Διαδικτύου. Μια πηγή ειδήσεων θα δημοσιεύσει κάτι το οποίο θα επαναληφθεί χιλιάδες φορές στα social media από ανθρώπους που μοιράζονται τις ίδιες πεποιθήσεις. Συχνά σε μια υπερβολική ή παραποιημένη εκδοχή, μέχρι που περισσότεροι άνθρωποι θα συμπεράνουν ότι κάποια ακραία εκδοχή της ιστορίας είναι αληθινή.
Οι χρήστες Facebook και Twitter γενικώς, αλλά και αυτοί που συμμετέχουν σε διαδικτυακές κοινότητες καθημερινά, βλέπουν στην προσωπική τους σελίδα ροής ειδήσεων πάσης φύσεως (timeline) νέα, σχόλια και απόψεις που ενισχύουν τις δικές τους. Πολύ συχνά «μπλοκάρουν» χρήστες-διαδικτυακούς φίλους που διαφωνούν, ακόμα κι αν η διαφωνία διατυπώνεται έντονα μεν αλλά όχι με χυδαίο τρόπο, κάτι που θα δικαιολογούσε το «μπλοκάρισμα», τη διαγραφή, δηλαδή, ή την απαγόρευση εισόδου στον προσωπικό τους διαδικτυακό χώρο.
Αντίθετα, όμως, από τους δημοσιογράφους μεγάλων ΜΜΕ όπως οι New Υork Times, ο New Yorker, o Guardian κ.λπ., οι οποίοι αφειδώς σχολιάζουν ενοχοποιώντας το φαινόμενο μετά την εκλογή Τραμπ, υπάρχουν ερευνητές οι οποίοι δεν είναι τόσο αρνητικοί απέναντι στο echo chamber ή τουλάχιστον αναγνωρίζουν ότι υπάρχουν δύο θεωρίες και καμιά από τις δύο δεν υπερτερεί στα επιχειρήματα έναντι της άλλης.
Υπέρ και κατά
Οι… αισιόδοξοι εκτιμούν (όπως και όλοι όσοι παρακολουθούσαν το φαινόμενο στις αρχές των social media) ότι αυτού του είδους οι τεχνολογίες και τα φαινόμενα που εκθέτουν τους ανθρώπους σε εκφράσεις διαφορετικών πεποιθήσεων, τους φέρνουν σε επαφή με νέες ιδέες πολύ πιο γρήγορα, δίνοντάς τους ταυτόχρονα την ευκαιρία να ανταλλάξουν απόψεις σε πεδία που μόνον ένα παγκοσμιοποιημένο ανοιχτό σύστημα μπορεί να προσφέρει, αποδυναμώνοντας έτσι τη δυναμική της κλειστής παρέας ή του κόμματος όπως αναφέραμε παραπάνω.
Οι απαισιόδοξοι πάλι, επισημαίνουν την ενστικτώδη αντίδραση των ανθρώπων απέναντι σε ό,τι δεν έχει μορφοποιηθεί ως προσωπική τους άποψη και άρα την προτίμηση σε ό,τι αντανακλά τις ήδη διαμορφωμένες πεποιθήσεις τους. Σύμφωνα με αυτούς, το echo chamber στα media είναι η παρέκκλιση μιας ελπιδοφόρου αρχής, η οποία, όχι απλώς δημιουργεί στεγανά, αλλά εμποδίζει την ώσμωση μεταξύ των διαφορετικών ιδεών, πολώνει και τελικά απομακρύνει καθετί διαφορετικό. Η τεχνολογική πραγματικότητα ενισχύει μάλλον τη δεύτερη άποψη, αφού σύμφωνα με έρευνα του πανεπιστημίου Στάνφορντ (2016) υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις ότι οι αλγόριθμοι των κοινωνικών δικτύων «μαθαίνουν» να αναγνωρίζουν και να αποκωδικοποιούν τα γλωσσικά σημεία που υπαινίσσονται «συμφωνία» ακόμα και όταν αυτή δεν διατυπώνεται ρητά από τον χρήστη. Με αυτόν τον τρόπο κατευθύνουν στο timeline ειδήσεις σύμφωνες ή συγγενείς με τις πεποιθήσεις των χρηστών ενδυναμώνοντας τον «διαδικτυακό αντίλαλο».
Νεαροί ερευνητές που συμμετείχαν στην ίδια έρευνα έχουν ήδη προχωρήσει στη δημιουργία ενός πειραματικού αλγορίθμου, ο οποίος θα επισημαίνει την είσοδο χρηστών από διαφορετικά διαδικτυακά περιβάλλοντα, επιτρέποντας στον χειριστή ενός blog ή ενός site να προσχεδιάζει ένα «περιβάλλον διαφωνούντων» προκειμένου να δημιουργήσει πολυφωνία και να αντισταθεί στο φαινόμενο eco chamber. Η Google, πρωτοπόρος όπως πάντα, ξεκίνησε μετά την εκλογή Τραμπ να παρέχει μια νέα δυνατότητα στους χρήστες του Facebook που χρησιμοποιούν ως browser το δικό της Chrome: να δηλώνουν ότι ενδιαφέρονται να παίρνουν ενημερώσεις από διαφορετικές κοινωνικές ή πολιτικές ομάδες, ευελπιστώντας ότι την επόμενη φορά… δεν θα πέσουν από τα σύννεφα. Προς το παρόν, βέβαια, η εφαρμογή εξυπηρετεί μόνο δύο επιλογές, «ειδήσεις από τους Δημοκρατικούς» και «ειδήσεις από τους Ρεπουμπλικανούς» και μπορείτε να τη δοκιμάσετε εδώ: https://www.escapeyourbubble.com.
Ολοι συμφωνούμε στη διαπίστωση ότι νιώθουμε καλύτερα όταν βρισκόμαστε σε φιλικό περιβάλλον, αλλά γιατί πρέπει να αναγνωρίζουμε ως εχθρικό περιβάλλον τον διαφωνούντα; Γιατί δυσκολευόμαστε να αντιμετωπίσουμε ως ενδιαφέρουσα πρόκληση την ανταλλαγή επιχειρημάτων προκειμένου να υποστηρίξουμε απόψεις και επιλογές, αλλά και γιατί φοβόμαστε να μετακινηθούμε στον τόπο μιας άλλης άποψης; Αν δεν καταφέρουμε να δώσουμε ικανοποιητικές απαντήσεις στον εαυτό μας για όλα τα παραπάνω, που τελικά μας κρατάνε δέσμιους ενός απροσδιόριστου φόβου, ας ελπίσουμε ότι, πριν πάμε γονατιστοί στη Λούρδη, θα βοηθήσει η Google…
Δύο βιβλία
Στο βιβλίο Βeyond the echo chamber (2008), η Tracy Van Slyke και η Jessica Clark αναλύουν και δίνουν προοπτικές του φαινομένου που αφορούν το επάγγελμα το οποίο επλήγη περισσότερο από όλα στην εποχή του Διαδικτύου: τη δημοσιογραφία.
Στο βιβλίο Echo Chamber: Rush Limbaugh and the Conservative Media Establishment (2010) οι συγγραφείς-καθηγητές επικοινωνίας στο πανεπιστήμιο της Πενσιλβάνια Kathleen Hall Jamieson and Joseph N. Cappella αναλύουν το φαινόμενο καθαυτό αλλά και την, μέσω αυτού, επιρροή των συντηρητικών ΜΜΕ (Wall Street Journal, Fox News) στην Αμερική.
Βάζοντας στην αναζήτηση της Google: «Echo Chamber:pdf» θα βρεθείτε μπροστά σε μεγάλο αριθμό πολύ πρόσφατων ερευνών σχετικά με το θέμα.
* Η κ. Σίσσυ Αλωνιστιώτου είναι δημοσιογράφος, δημιουργός του Journalism & Media Literacy Initiative (www.jaj.gr).
